Tënë ti versê so ayeke tâ tënë, atâa so a yeke wara pëpe laso akozo manuscrit ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu, na Araméen a wala so aChrétien asû ândö na Grec. Tongaso, nyen la asara si e yeke na kite oko pëpe so atënë ti yâ ti Bible so e yeke na ni laso ague biani oko na akozo ni so a sû ândö na gbe ti yingo ti Nzapa?

Ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu, mbeni ye so apusu e ti tene so atënë ti yâ ti Bible so e yeke na ni laso ague biani oko na ati kozo ni ayeke mbeni ngobo so Nzapa azia na sese giriri: lo mû yanga ti tene a sara acopie ti Mbeti ti Nzapa. b Na tapande, Jéhovah atene na agbia ti Israël ti sara copie ti Ndia ndali ti ala wani (Deutéronome 17:18). Nga, Nzapa amû na azo ti mara ti Lévi kua ti batango Ndia nga ti fango ni na azo ti kodro ni (Deutéronome 31:26; Néhémie 8:7). Na peko ti so a zi aJuif na ngbâa na Babylone, mbeni groupe ti azo ti sungo peko ti Mbeti ti Nzapa, wala awakuasu (Sophérim), abâ gigi (Esdras 7:6, akete tënë na gbe ni). Tongana ngoi ayeke hon, awakuasu so asara gbâ ti acopie ti ambeti 39 ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu.

Na yâ ti angu ngbangbo mingi so ahon, awakuasu asara ngangu ti sara acopie ti ambeti so nzoni. Na ambeni ngoi na popo ti ngu 500 N.E ti si na ngu 1500 N.E, mbeni groupe ti ascribe so ayeke aJuif, wala aMassorète, angbâ ti sara acopie ti Mbeti ti Nzapa. Ngbene manuscrit ti aMassorète so ambeti ni kue ayeke dä na so aninga ahon atanga ni kue ayeke Codex ti Leningrad, so a sû ni na ngu 1008 wala 1009.  Ye oko, nduru na ngu 1950, a wara amanuscrit wala anduru mbage ni 220 na popo ti arouleau so a wara na terê ti Mer Morte. A sû amanuscrit so ngu saki oko na ndö ni kozo ti tene a sû Codex ti Leningrad. Tongana a haka amanuscrit ti Mer Morte na Codex ti Leningrad, a bâ mbeni kpengba ye: Atâa so ambeni lê ti tënë ti yâ ti arouleau ti Mer Morte ayeke nde kete na ti Codex ti Leningrad, akete kangbi so achangé pensé ti atënë ni pëpe.

Ka ti ambeti 27 ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so aChrétien asû ândö na Grec ayeke tongana nyen? A yeke ambeni bazengele ti Jésus Christ nga na ambeni kozo disciple so wungo ti ala ayeke mingi ape la asû ni. Ti gue oko na ngobo ti ascribe so ayeke aJuif, akozo Chrétien asara acopie ti ambeti so (aColossien 4:16). Atâa so togbia ti Rome, Dioclétien nga na ambeni zo agi ti futi acopie kue ti Mbeti ti Nzapa so akozo Chrétien asû, anduru mbage ti angbene manuscrit nga na amanuscrit saki na saki angbâ juska laso.

A kiri nga peko ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so na ambeni yanga ti kodro nde. Ambeni kozo yanga ti kodro so a kiri peko ti Bible dä ayeke Arménien, Copte, Éthiopique, Georgien, Latin nga na Syriaque.

Alê ti tënë kue ti yâ ti angbene manuscrit ti Bible ayeke legeoko pëpe. Tongaso, tongana nyen la e lingbi ti hinga atënë so ayeke na yâ ti ambeti so a sû ândö na gbe ti yingo ti Nzapa?

Ti kiri tënë na ni, zia e mû tapande ti mbeni maître so ahunda na a-élève 100 ti sara copie ti mbeni chapitre ti mbeni buku. Même tongana chapitre ni so ala bâ ni ti sara copie ni agirisa, tongana a haka acopie 100 so, a yeke hinga tënë so ayeke na yâ ti chapitre ni so agirisa so. Atâa so élève oko oko alingbi ti sara ambeni faute, a yeke ngangu ti tene ala kue asara gï amême faute. Legeoko nga, tongana awandara amû anduru manuscrit nga na acopie ti angbene mbeti ti Bible so ala yeke na ni si ala haka ni na popo ti mba, ala lingbi ti bâ afaute so ascribe asara ândö nga ti hinga atënë so ayeke fade na yâ ti ambeti so a sû na gbe ti yingo ti Nzapa.

Eskê e lingbi ti duti na kite oko pëpe so apensé so ayeke lani na yâ ti ambeti ti Bible so a sû na gbe ti yingo ti Nzapa, gï ni la angbâ juska laso so? Wandara William Green atene tënë so na ndö ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so a sû ândö na Hébreu: “A lingbi ti tene na bê kue so mbeni mbeti ti giriri so a bata atâ pensé ni juska laso tongana ti Mbeti ti Nzapa ayeke dä pëpe.” Pakara Bruce, wandara ti Bible, atene tënë so na ndö ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so aChrétien asû ândö na Grec, so a iri ni Fini Testament: “Aye so afa so atënë so ayeke na yâ ti aFini  Testament ti e ayeke tâ mingi ahon ti gbâ ti ambeti so akota wasungo mbeti ti ândö asû, na zo oko apensé lâ oko pëpe ti dë kite na atënë ti yâ ti ambeti ti awasungo mbeti so.” Lo tene nga: “Tongana fade Fini Testament ayeke bungbi ti asenge mbeti ti awandara, azo ayeke dë kite oko pëpe na ndö ti atënë ti yâ ni.”

Amanuscrit ti Hébreu so a sara kua na ni: Ti kiri peko ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia: Genèse—Malachie (1953-1960), a sara kua na Biblia Hebraica ti Rudolf Kittel. Ngbene ye na ngoi ni so, awandara ti Bible akiri abâ peko ti manuscrit ti Hébreu ni ti sigi na Biblia Hebraica Stuttgartensia nga na Biblia Hebraica Quinta. Ala yôro na yâ ni afini ye so a wara na yâ ti arouleau ti Mer Morte nga na ambeni ngbene manuscrit. Amanuscrit so ayôro Codex ti Leningrad na yâ ti ambeti ti ala; ala zia nga na yâ ni akete tënë so na yâ ni a yeke wara atënë so alondo na yâ ti ambeni manuscrit nde nde, so na popo ni mo yeke wara Pentateuque samaritain, arouleau ti Mer Morte, Septante, aTargoum so ayeke na yanga ti Araméen, Vulgate so ayeke na yanga ti Latin nga na Peshitta so ayeke na yanga ti Syriaque. A bi lê lani na yâ ti Biblia Hebraica Stuttgartensia nga na Biblia Hebraica Quinta na ngoi so a yeke leke gere ti kua ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia ti Anglais (ngu 2013).

Amanuscrit ti Grec so a sara kua na ni: Nduru na ngu 1900, awandara Westcott na Hort ahaka amanuscrit ti Bible nga na anduru manuscrit na ngoi so ala yeke gi ti leke manuscrit ti Grec so atënë ti yâ ni ayeke tâ nduru na ambeti so a sû na gbe ti yingo ti Nzapa. Nduru na ngu 1950, Komite so abâ lege ti kiringo peko ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia aluti na ndö ti manuscrit ti ala so ti kiri peko ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia: Matthieu—Apocalypse. A sara nga kua na ambeni papyrus so a pensé so a sara ni na popo ti ngu 100-200 N.E wala na popo ti ngu 200-300 N.E. Ngbene ye na ngoi ni so, a wara ambeni papyrus. Nga, a bâ so amanuscrit tongana ti Nestle na Aland nga na ti ambeni ndokua so ayeke sigi na Bible ayeke akua so awandara asara ade ti ninga pëpe. A yôro na yâ ti bible so ambeni nzoni ye so a wara na yâ ti ambeti so.

Tongana e luti na ndö ti akpengba manuscrit so, a yeke polele so ambeni versê ti mbage ti Mbeti ti Nzapa so aChrétien asû ândö na Grec so ayeke na yâ ti ambeni bible so a kiri peko ni aninga awe, na tapande La Sainte Bible en sango, ayeke lani dä pëpe na yâ ti Mbeti ti Nzapa so a sû na gbe ti yingo ti Nzapa; ascribe la ayôro ni lani dä na ambeni ngoi na pekoni. Me so ngbene ye na mbeni ngoi na popo ti ngu 1500-1600 a yeda awe na kode ti kangbingo yâ ti Bible na achapitre nga na aversê, zingo aversê so ascribe ayôro dä so na yâ ti mingi ti abible asara si aversê ni so nga na anumero so ayeke na terê ni ayeke dä mbeni pëpe. A yeke aversê tongana Matthieu 17:21; 18:11; 23:14; Marc 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luc 17:36; 23:17; Jean 5:4; Kusala 8:37; 15:34; 24:7; 28:29 nga na aRomain 16:24. Na yâ ti bible  so, a zia mbeni nzoroko na terê ti numero ti aversê so a zi ni so, na nzoroko ni atokua zo na mbeni kete tënë na gbe ti lembeti ni.

Âdu ti yongoro tënë ti nda ni ti Marc 16 (versê 9-20), nduru tënë ti nda ni ti Marc 16 nga na atënë so ayeke na Jean 7:53–8:11, a yeke polele so atënë so kue ayeke pëpe na yâ ti angbene manuscrit so a sara ni kozo. Ni la, a yeke wara pëpe na yâ ti bible so aversê so, ndali ti so place ti ala ayeke na yâ ti Bible pëpe. c

A changé yâ ti ambeni tënë ti ambeni versê ti yôro na yâ ni atënë so mingi ni awandara ayeda na ni atene a yeke dä ândö na yâ ti Mbeti ti Nzapa so a sû na gbe ti yingo ti Nzapa. Na tapande, na yâ ti ambeni manuscrit, tënë ti Matthieu 7:13 ayeke tongaso: “Ala lï na kete yanga ti gbagba ni, ndali ti so lê ti lege so ayeke gue na futingo akono nga yanga ti gbagba ni ayeke kota.” Na yâ ti Mbeti ti Nzapa ti fini dunia so asigi kozo, tënë “yanga ti gbagba ni” ayeke lani na yâ ti versê ni pëpe. Ye oko, tongana a kiri a bâ yâ ti amanuscrit nzoni, a ga ti bâ so tënë “yanga ti gbagba ni” ayeke lani na yâ ti Mbeti ti Nzapa so a sû na gbe ti yingo ti Nzapa. Ni la, a yôro ni na yâ ti bible so. A yeke wara nga ambeni changement tongaso na yâ ti bible so. Me achangement so ayeke kete mingi, nga a changé pëpe tâ pensé ti Mbeti ti Nzapa.