‘Osi Hono Taimí Pe Mu‘omu‘a ‘i Hono Taimí?
SAIENISI
‘OKU ‘IKAI KO HA TOHI AKO SAIENISI ‘A E TOHI TAPÚ, KA ‘OKU ‘I AI HA NGAAHI FAKAMATALA NA‘E ‘I MU‘A MAMA‘O IA ‘I HONAU TAIMÍ. FAKAKAUKAU KI HA NGAAHI FAKATĀTĀ.
Na‘e ‘i ai ha kamata‘anga ‘o e ‘univeesi matelié?
Na‘e tui mālohi ‘a e kau saienisi mataotaó ko e talí ko e ‘ikai. ‘I he taimi ní ‘oku nau meimei tali kotoa na‘e ‘i ai ha kamata‘anga ‘o e ‘univēsí. Na‘e lea‘aki mahino ia ‘e he Tohi Tapú talu mei mu‘a.—Sēnesi 1:1.
‘Oku fuo fēfē ‘a e māmaní?
‘I he kuonga mu‘á, na‘e fakakaukau ai ‘a e tokolahi na‘e lafalafa ‘a e māmaní. ‘I he senituli hono nima K.M., na‘e pehē ai ‘e he kau saienisi Kalisí na‘e fuopotopoto ia. Ka ki mu‘a fuoloa ai—‘i he senituli hono valu K.M.—na‘e lave ai ‘a e tokotaha-tohi Tohi Tapu ko ‘Aiseá ki he “takatakai ‘o e māmaní,” ‘o ngāue‘aki ha fo‘i lea ‘oku lava ke toe liliu ko e “fuopotopoto.”—‘Aisea 40:22; fakamatala ‘i lalo.
‘Oku faka‘au ke ta‘e‘aonga ‘a e ngaahi langi matelié?
Na‘e ako‘i ‘e he tokotaha saienisi Kalisi ko ‘Alisitōtolo, ‘o e senituli hono fā K.M., ko e faka‘au ke ta‘e‘aongá ‘oku hoko pē ia ‘i he māmaní, lolotonga ia ko e ngaahi langi fetu‘uá he‘ikai ‘aupito liliu pe faka‘au ia ke ta‘e‘aonga. Na‘e lele mai ‘a e fo‘i fakakaukau ko iá he laui senituli lahi. Ka ‘i he senituli hono 19, ne ma‘u ai ‘e he kau saienisí ‘a e fo‘i fakakaukau fekau‘aki mo e hōloa ‘a e ‘univēsí. ‘Oku fakahaa‘i mai ai ko e me‘a kotoa, pe ‘oku ‘i he langí pe ‘i he māmaní, ‘oku faka‘au ke ta‘e‘aonga. Ko e taha ‘o e kau saienisi na‘e tokoni ki hono langa‘i ‘a e fo‘i fakakaukaú ni, ko Lord Kelvin, na‘á ne fakatokanga‘i ‘oku ‘i ai ‘a e lau ‘a e Tohi Tapú fekau‘aki mo e langí mo māmani: “‘I he hangē tofu pē ko ha kofú te nau hoko kotoa ‘o popo.” (Saame 102:25, 26) Na‘e tui ‘a Kelvin, hangē ko ia ‘oku ako‘i mai ‘e he Tohi Tapú, ‘oku malava ‘e he ‘Otuá ke ne fili ke ta‘ofi ha faka‘au ke ta‘e‘aonga pehē mei ha‘ane faka‘auha ‘Ene ngaahi fakatupú.—Tangata Malanga 1:4.
Ko e hā ‘okú ne pukepuke ‘a e ngaahi palanité hangē ko hotau māmaní?
Na‘e ako‘i ‘e ‘Alisitōtolo ko e kotoa ‘o e ngaahi naunau fakalangí na‘e takai‘i ia ‘e ha ngaahi fuopotopoto kilisitala, ‘a ia ko e fo‘i fuopotopoto taki taha na‘e fepikitaki hokohoko pē, pea ko e māmaní na‘e ‘i he fo‘i fuopotopoto taupotu taha ki lotó. ‘I he a‘u mai ki he senituli hono 18 T.S., na‘e tali ai ‘e he kau saienisí ‘a e fo‘i fakakaukau ko e ngaahi fetu‘ú mo e ngaahi palanité ‘oku tautau ‘i he ‘ataá. Ka ‘i he tohi ‘a Siopé, ‘o e senituli hono 15 K.M., ‘oku tau lau ai ko e Tokotaha-Fakatupú ‘okú ne “tautau ‘a e māmaní ki he hala‘ataá.”—Siope 26:7.
FAITO‘O
KO E TOHI TAPÚ, NEONGO ‘OKU ‘IKAI KO HA TOHI AKO FAKAFAITO‘O IA, ‘OKU ‘I AI HA NGAAHI TEFITO‘I MO‘ONI ‘OKÚ NE FAKAHAA‘I MAI HA ‘ILO TŌMU‘A KI HE MO‘UÍ.
Fakamavahe‘i ‘a e kakai puké.
Na‘e tu‘utu‘uni ‘i he Lao ‘a Mōsesé ke tauhi ‘a e kau kiliá ke mavahe mei he ni‘ihi kehé. Na‘e toki ako pē ‘a e kau toketā fakafaito‘ó ke ngāue‘aki ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ení ‘i he tō ‘a e to‘umahaki ‘i he Kuonga Lotolotó, ‘a ia ‘oku kei ‘aonga ‘aupito ia.—Livitiko, vahe 13 mo e 14.
Fanofano ‘i he hili ‘a e ala ki ha sino kuo mate.
Tuku kehe ‘a e konga ki mui ‘o e senituli hono 19, na‘e fa‘a ngāue ‘a e kau toketaá ki he ngaahi ‘anga‘angá pea hoko atu ai pē ki he kau mahakí—‘o ‘ikai fai ha fanofano ‘i he vaha‘a ‘o e ongo fo‘i ngāue ko iá. Na‘e lahi ‘a e mate ko e tupu mei he tō‘onga ko iá. Kae kehe, na‘e fakahaa‘i ‘e he Lao ‘a Mōsesé ko ha taha pē na‘e ala ki ha sino kuo mate na‘á ne ta‘ema‘a fakaeouau. Na‘e a‘u ‘o fakahinohino‘i ai ke ngāue‘aki ‘a e vaí ki he fakama‘a fakaeouau ‘i he ngaahi me‘a peheé. Ko e ngaahi tō‘onga fakalotu ko iá na‘e toe ‘aonga mo‘oni ia ki he mo‘ui leleí.—Nōmipa 19:11, 19.
Faka‘auha ‘a e kinoha‘á.
‘I he ta‘u taki taha, ‘oku laka hake he vaeua milioná ‘a e fānau ‘oku mate ‘i he fakalelé, ko e ‘uhinga lahi ko hono uesia kinautolu ‘e he kinoha‘a mei he tangatá ‘a ia ‘oku ‘ikai ke faka‘auha ‘i he founga totonú. ‘Oku pehē ‘i he Lao ‘a Mōsesé ko e kinoha‘a mei he tangatá ‘oku totonu ke tanu, pe faka‘auha mama‘o mei he nofo‘anga ‘o e kakaí.—Teutalōnome 23:13.
Taimi tonu ‘o e kamú.
Na‘e tu‘utu‘uni ‘i he Lao ‘a e ‘Otuá ko ha ki‘i tama tangata ‘oku totonu ke kamu ia ‘i he ‘aho hono valu ‘o ‘ene mo‘uí. (Livitiko 12:3) ‘I he fanga ki‘i pēpē toki fanau‘í, ko e malava ko ia ‘a e totó ke fatu tu‘ú ‘oku ‘ilo‘i ‘oku ‘i he tu‘unga nōmolo ia ‘i he hili ‘a e ‘uluaki uiké. ‘I he taimi ‘o e Tohi Tapú, ki mu‘a ke ala ma‘u ‘a e ngaahi faito‘o ‘oku fakalakalaká, ko e tatali ke ‘osi ha uike pea toki kamú ko ha malu‘i fakapotopoto ia.
Ko e fehokotaki ‘i he vaha‘a ‘o e mo‘ui lelei fakaeongó mo e mo‘ui lelei fakasinó.
‘Oku pehē ‘e he kau fakatotolo mo e kau saienisi fakafaito‘ó ko e ngaahi ongo ‘oku leleí hangē ko e fiefiá, ‘amanakí, hounga‘iá, mo e loto-lelei ke fakamolemolé ‘oku ‘i ai hono ola ‘aonga ki he mo‘ui leleí. ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú: “Ko ha loto-fiefia ko ha faito‘o lelei, ka ko ha laumālie mafesi ‘okú ne fakamaha ‘a e ivi ‘o ha taha.”—Palōveepi 17:22.