INO nguni uuyanda kuciswa? Kuciswa kunyonganya zintu alimwi kuyandika mali. Kuciswa takupi buyo kulimvwa bubi, pele alimwi inga kwamupa kucileka kuunka kumulimo naa kucikolo, kuyandaula mali, naa kulanganya mukwasyi wanu. Ambweni inga kwayandika muntu wakumulanganya, alimwi inga mwayandika busilisi amisamu iidula.

Kwaambwa kuti kulikwabilila kumalwazi kamutanaciswa cilagwasya. Malwazi aamwi taakonzyi kweelebwa pe. Nokuba boobo, nzinji nzyomukonzya kucita kutegwa mulikwabilile kumalwazi. Amubone zintu zyosanwe nzyomukonzya kucita mazuba aano kutegwa mube abuumi buli kabotu.

Kweelana ambobakaamba ba Mayo Clinic, kusamba kumaanza “ninzila imwi iinda kubota yakulikwabilila kumalwazi alimwi akutatambukizya bamwi.” Ncuuba-uba kuba asyini ikuti kamulijata kumpemo naa mumeso ikuti maanza aanu kaajisi tuzunda. Kusamba kumaanza lyoonse ncecikonzya kumugwasya kutegwa mutabi atuzunda. Kuba balondo alimwi kulakonzya kugwasya kulikwabilila kumalwazi mapati mbuli aatumanu alimwi aakusoomona alo aajaya bana bajisi myaka yosanwe akutasika aawo ibainda ku 2 miliyoni amwaka. Nobuba bulwazi bujaya bwa Ebola bulakonzya kweelebwa kwiinda mukuba acilengwa cakusamba kumaanza.

Kuli ziindi zimwi ikusamba kumaanza nokuyandika kapati kutegwa mukwabilile buumi bwanu abwabamwi. Mweelede kusamba kumaanza:

• Mwazwa kucimbuzi.

• Mwamana kucinca mwana tebela naa azwa kucimbuzi.

• Kamutanajata cilonda anomwamana.

• Kamutanaunka kubona muntu uucisidwe anomwamana kumubona.

• Kamutanatalika kujika cakulya, kucibikka atebulu alimwi akucilya.

• Mweesyemuka, kukola naa kumina mamina.

• Mwamana kujata-jata munyama naa bufwumba bwamunyama.

• Mwamana kuyola tombe.

Alimwi mutanookaubyi-ubyi kaambo kakusamba kumaanza bweelede. Buvwuntauzi butondezya kuti bantu banji ibabelesya zimbuzi zyabuleya tabasambi kumaanza naa kutasamba bweelede. Ino mbuti mbomweelede kusamba kumaanza?

• Amutesye kumaanza amaanzi aazwa kupompi naa aakulitililizya alimwi akulibikka nsipa.

• Amubone kuti nsipa yapanga covwu, mutalubi kusanzya mala, zyaala, kunze aamaanza alimwi aakati kaminwe.

• Amulicumbe kwatuvwaluvwalu tuli 20.

• Amulisukuluzye amaanzi aatajisi tombe aazwa kupompi naa aakulitililizya.

• Amulipukute akasani katajisi tombe naa kubelesya pepa lyakulipukutizya.

Zintu eezyi nzyuuba-uba pele zilakwabilila kumalwazi alimwi akufwutula buumi.

Mumasi aamwi, kujanina mukwasyi maanzi aatajisi tombe mulimo wabuzuba abuzuba. Kujana maanzi aatajisi tombe kulakonzya kulibilisya kubusena buli boonse ikuti nkwaazwa maanzi mabotu kwasofwaazyigwa akaambo kakupaya kwamaanzi, iguwo, kunyonyooka kwapaipi, naa twaambo tumbi buyo. Ikuti nkwaazwa maanzi kakutali kabotu naa kaatayobolwi kabotu, alakonzya kukkalwa tuzunda alimwi akuleta bulwazi bwa cholera, bulwazi bwamuni alimwi amalwazi aamwi. Kunywa maanzi aatali kabotu kuli akati kazintu zipa bantu babalilwa ku 1.7 bbiliyoni kuciswa malwazi aakusoomona amwaka.

Bulwazi bwa cholera kanji-kanji bulaboola muntu anywa maanzi naa kulya cakulya cisofwaazyidwe atubi twabantu bajisi bulwazi oobu. Ikuti kwacitika ntenda, ncinzi ncomukonzya kucita kutegwa mutabelesyi maanzi aasofwaazyidwe alimwi akulikwabilila kubulwazi bwa cholera?

• Amusinizye kuti maanzi oonse ngomunywa, kubikkilizya ayaayo ngomubelesya kucumba menyo, kupanga ice, kusanzyila zyakulya ambale naa kujika azwa kubusena butasofwaazyidwe mbuli yaayo aabikkwa musamu nkobateka banamaleya naa aamumabbodela aajisi zisinsyo zili kabotu aazwa kukkampani iisyomeka.

• Ikuti kakuboneka kuti paipi yanu yamaanzi yasofwaazyigwa, amwaajike naa kwaabikka musamu iweelede maanzi aanu kamutanaabelesya.

• Nomubelesya misamu mbuli chlorine naa misamu iimbi, amwaatobelesye malailile aabasikwiipanga.

• Amubelesye zyakusefela maanzi zibotu ikuti kaziliko alimwi kamukonzya kuzyuula.

• Ikuti nkomukkala kakutako misamu yakubikka mumaanzi, amubelesye jik yamuŋanda, tudosi tobilo mulita yomwe, amuvwelanye kabotu mpoonya akwiinde maminiti aali 30 kamutanatalika kwaabelesya.

• Lyoonse kamuyobola maanzi ngomwabikka musamu muziyobwedo zijisi zisinsyo kutegwa atanjilwi tombe alimwi.

• Amusinizye kuti kufwumbwa ncomubelesya kuteka maanzi ngomwabikka kale musamu tacijisi tombe.

• Maanza aanu ayeelede kuti kaasalala nomujata ziyobwedo zyamaanzi alimwi mutanoonjizyi minwe mumaanzi aakunywa.

Muntu takonzyi kuba abuumi bubotu ikuti katalyi zyakulya zili kabotu, alimwi zyakulya zili kabotu ziyandika kuti kazijisi busani boonse ibuyandika. Ambweni inga mwayandika kulanga-langa mbouli munji munyo, mafwuta alimwi asyuga ngomulya. Kamulya micelo alimwi azisyumani, alimwi kamucinca-cinca nzyomulya. Ikubala busani ibulembedwe amapakete aazyakulya nzyomuula kuyoomugwasya kusala zyakulya zitasyubidwe nomuula cinkwa, ma cereals, pasta naa rice. Eezyi zyakulya zilijisi busani bunji alimwi a fiber kwiinda zyeezyo zisyubidwe. Pele kujatikizya zyakulya mbuli nyama, kamulya buyo asyoonto eeyo iitajisi mafwuta manji akulya nswi ziindi zyobilo mumvwiki kuti kacikonzyeka. Muzisi zimwi ma protein alakonzya kujanwa muzisyumani.

Ikuti kamuciindizya kulya zyakulya zijisi syuga alimwi amafwuta, nkokuti mulalangilwa kuneneya kapati. Kutegwa eeci citamucitikili, kamunywa maanzi muciindi cazintu zilweela. Kamulya kapati micelo muciindi cakulya twakulya tuuba-uba itujisi syuga. Mutanoolyi kapati zyakulya zijisi mafwuta mbuli soseji, nyama, bbata, makkekke, cciizi, alimwi amabbisiketi. Alimwi muciindi cakubelesya mafwuta aanyama kujika, amubelesye mafwuta aatajisi ntenda kubuumi bwanu.

Kulya zyakulya zijisi munyo munji zilakonzya kupa kuti BP yanu ikkwele kapati. Ikuti eeli ndepenzi ndyomujisi, kamubala makani aajanika atupakete twazyakulya kutegwa muzyibe pesenti yamunyo iili mucakulya eeco. Muciindi cakubikka munyo mucakulya, amubelesye ma herbs alimwi ama spices.

Cilayandika kubikkila maano mbozili zinji nzyomulya mbubwenya mbomubikkila maano kuli nzyomusala kulya. Aboobo tamweelede kuzumanana kulya kuti mwakkuta.

Makani aamwi aajatikizyidwe mumakani aazyakulya ajatikizya zyakulya izitali kabotu. Cakulya cili coonse cilakonzya kumuletela ntenda kuti tiicajikwa naa kuyobolwa kabotu. Mwaka amwaka, muntu omwe akati kabantu ibali cisambomwe ku America balaciswa akaambo kazyakulya izitali kabotu. Bamwi kuti bayumya tabapengi kumbele pele bamwi balafwa. Ino ncinzi ncomukonzya kucita kutegwa mucesye-cesye ntenda eeyi?

• Zisyumani zilakomena mubusena ambweni imwakabikkwa mafwumba, aboobo amuzisanzye cakulomya kamutanazijika.

• Amusambe kumaanza, musanzye zibelesyo ampomubambila zyakulya kubelesya maanzi aapya aajisi nsipa kamutanatalika kubamba nzyomuyanda kujika.

• Kutegwa mutasofwaazyi zyakulya tamweelede kubikka zyakulya mumbale naa abusena mpomwabikkide zyakulya zitanajikwa mbuli mayi, nyama naa nswi kakunyina kusanzya aawo mpozyabikkidwe.

• Amujike kusikila zyabizwa alimwi akufwambaana kubikka mufiliji zyakulya zikonzya kunyonyooka zitakooligwa aciindi eeco.

• Amuzisowe zyakulya zinyonyooka izyakkala kwamawoola aaindilila aali obilo kakunyina kubikkwa mufiliji naa izyakkala kwawoola lyomwe abusena bukasaala.

Tacikwe makani naa mujisi myaka yongaye, lyoonse muyandika kuunyanyaasya mubili kutegwa kauboneka kabotu. Bantu banji mazuba aano banyanyaasya buyo asyoonto mibili yabo. Nkaambo nzi ncociyandika kunyanyaasya mubili? Kunyanyaasya mubili kulakonzya kumugwasya:

• Koona kabotu.

• Kutaba batolo.

• Kuyumya mafwuwa amilambi.

• Kuba amubili uuboneka kabotu.

• Kucesya ntenda yakuciswa bulwazi bwakutyompwa.

• Kucesya ntenda yakufwambaana kufwa.

Ikuti kamutanyanyaasyi mubili mulalangilwa:

• Kuciswa bulwazi bwamoyo.

• Kuciswa bulwazi bwasyuga type 2.

• Kuba a BP iikkwelede.

• Kuba a cholesterol munji.

• Kulebuka mubili.

Kunyanyaasya mubili kukonzya kumugwasya kuyeeme amyaka yakuzyalwa njomujisi alimwi amboubede mubili wanu, aboobo inga mwacita kabotu kubuzya kuli badokota kamutanatalika pulogilamu mpya yakunyanyaasya mubili. Kweelana amizeezo iindene-indene iipegwa, bana alimwi abakubusi beelede kunyanyaasya mubili kwamaminiti aali 60 abuzuba. Bapati beelede kunyanyaasya mubili kwiinda mukucita mulimo uutakatazyi kwamaminiti aali 150 naa mulimo uukatazya kwamaminiti aali 75 ansondo.

Amusale cakucita cikkomanisya. Mulakonzya kusola kuuma basketball, tennis, bbola yamaulu, kweenda canguzu, kucovwa ncinga, kulima, kutebba nkuni, kusaya, kukwasula bwato, kubalika asyoonto-syoonto, naa cili coonse cinyanyaasya mubili. Ino inga mwazyiba buti kuti ncomucita ncuuba-uba naa cilakatazya? Citondezyo cimwi ncakuti mulimo muuba-uba umupa kuzwa nkasaalo, pele mulimo uukatazya upa kuti cimwaalile kubandika amuntu uumbi nomuucita.

CIINDI cakoona ncayandika muntu umwi aumwi inga ciliindene-indene. Bana banji ibacili bavwanda balakonzya koona mawoola aali 16 kusika ku 18 abuzuba, bana bajisi mwaka omwe kusika kuli yotatwe baloona mawoola aali 14 mpoonya ibajisi yotatwe kusika kuli yone ambweni mawoola 11 naa 12. Bana ibaunka kucikolo inga bayandika mawoola aakoona aataleli ku 10, mpoonya bakubusi aali 9 naa 10 mpoonya bapati 7 naa 8.

Koona kwaciindi cinji taayelede kuba makani aakulisalila. Basyaazibwene baamba kuti koona kwaciindi cinji kulayandika akaambo kakuti kulagwasya:

• Mukupa kuti bana bakomene.

• Mukwiiya twaambo tupya alimwi akutuyeeya.

• Kuba ama hormones aayelede aagwasyilizya kuti cakulya kacibeleka kabotu alimwi akuba amakkilo aayelede.

• Kuba amoyo uubeleka kabotu alimwi amilambi yiinzya kabotu bulowa.

• Kukwabililwa kumalwazi.

Ikutoona ciindi cinji kwaambwa kuti nkokuleta malwazi mbuli aakuneneya kapati, aakutyompwa, aamoyo, aasyuga alimwi antenda zitaambiki. Aboobo makani aaya atugwasya kubona mbociyandika koona ciindi cinji.

Aboobo, ncinzi ncomukonzya kucita kuti kamujisi penzi lyakutoona ciindi cinji?

• Kamoona alimwi akubuka aciindi nciconya abuzuba.

• Mubbedulumu kweelede kuti kakuumwine, kakunyina mumuni, kakukulwaizya koona, alimwi takweelede kukasaala kapati naa kutontola kapati.

• Tamweelede kweebelela TV naa kubelesya fooni naa tuncini tumwi nomuli abulo kamuyanda koona.

• Abulo bwanu eelede kumvwika kabotu koona.

• Mutanoonywi kkofi, bukoko naa kulya cakulya cipa kukkuta kapati kamutanoona.

• Ikuti mwasola kwiitobela mizeezo eeyi pele mwajana kuti mucijisi penzi lyakutoona naa penzi limbi—mbuli koona kapati masyikati naa kutayoya kabotu masiku nomoona—inga mwayanda kubonana adokota uucibwene.