Mazuba aano, kuli mabbuku aamwaigwa aali mbwaabede aapandulula mizeezo yabaabo baitwa kuti bantu bapya ibatasyomi muli Leza. Mabbuku aaya alabakkomanisya bantu banji akupa kuti kube mibandi minji alimwi akukazyanya. David Eagleman syaazibwene mumakani aajatikizya mbozibeleka nsinga wakalemba kuti: “Babali bamwi balaunka . . . kabajisi muzeezo wakuti basayaansi balizizyi zintu zyoonse.” Mpoonya wakayungizya kwaamba kuti: “Basayaansi ibali kabotu lyoonse bazilanga munzila yeelede zintu, alimwi mulimo wabo ubikkilizya kuzyiba zintu zipya akujana zintu izyatali kulangilwa.”

Kuzwa kaindi, basayaansi bacibwene bacikonzya kujana zintu zigambya ciindi nobayandaula bwiinguzi kumibuzyo iizingulusya mutwe kujatikizya zilenge. Nokuba boobo, bamwi balalubizya citaambiki ciindi nobasola kucita boobo. Isaac Newton uli akati kabantu ibakazyibidwe kapati kuzwa kaindi mumakani aasayaansi. Wakatondezya nguzu zikwela mbozipa kuti mapulaneti, nyenyeezi alimwi amilalabungu zibe mumasena anzizyo. Wakajana nzila imwi iitwa kuti calculus, cibeela cimwi canamba icibelesyegwa mukupanga makkompyuta, zibelesyo zyeendela mujulu, alimwi aceeco ciitwa kuti nuclear physics. Kunze lyaboobo, Newton wakaamba kujatikizya musyobo umwi wasayaansi walo iwakali kubelesyegwa mubweende bwanyenyezi azintu zimwi zyamujulu alimwi amasalamuzi ikusola kucinca misyobo yazibulo zimwi kuba ngolida.

Myaka yiinda ku 1,500 katanazyalwa Newton, sikwiiya zyabweende bwanyenyeezi Ptolemy imu Giriki wakaiya majulu mbwaabede kwiinda mukwaalanga buyo. Wakaabona mapulaneti mujulu ciindi camasiku alimwi wakalicibwene kupanga mamaapu. Pesi wakali kusyoma kuti zintu zyoonse zyakali kukonzya buyo kucitilwa anyika. Syaazibwene wazina lya Carl Sagan wakalemba boobu kujatikizya Ptolemy: “Nokuba kuti muzeezo uutaluzi wakazuminwa kwamyaka iili 1,500, tweelede kuzyiba kuti naba muntu musongo kapati ulakonzya kwaamba cintu cilubide.”

Eeci cilabacitikila basayaansi banji mazuba aano ciindi nobasoleka kujana nzyobayanda. Sena bayoocikonzya kuzyiba zyoonse kujatikizya bubumbo? Nokuba kuti cileelela kulumba akaambo kakuyaambele kwasayaansi alimwi abubotu mboyaleta kulindiswe, tatweelede kuluba kuti kuli mpoigolela. Syaazibwene mumakani aasayaansi Paul Davies wakaamba kuti: “Tacikonzyeki kujana bupanduluzi bujatikizya bubumbo ibumvwika mumbazu zyoonse alimwi ibweendelana.” Aaya majwi atondezya kaambo kamasimpe kakuti: Bantu tabakonzyi kuzimvwisya cakumaninina zilenge zyamunyika. Aboobo ciindi basayaansi nobasola kupapandulula kujatikizya zilenge zyoonse ziliko, inga cabota kutabasyoma cakumaninina.

Ibbaibbele lilaamba kujatikizya zilenge zigambya ciindi nolyaamba kuti: “Bona! Eezyi mayaayila buyo aanzila zyakwe; alimwi nzyetwamvwa nkuvwiya-vwiya buyo kwamakani aajatikizya nguwe!” (Jobu 26:14) Kucili zintu zinji bantu nzyobatanabwene alimwi anzyobatakonzyi kumvwisya. Majwi ngaakaamba mwaapostolo Paulo myaka iitandila ku 2,000 yainda acili aamasimpe aakuti: “Eelo kaka talweeli lubono, busongo aluzyibo lwa Leza! Eelo kaka tazitobeleki mbeta zyakwe alimwi kunyina uunga waziteelela nzila zyakwe zyoonse!”—Baroma 11:33.