YU INAP ritim Hibru Baibel? Ating nogat. Ating yu no bin lukim wanpela Baibel long tokples Hibru. Maski i olsem, ating yu bai laikim moa yet Ol Rait Holi o Baibel bilong yu taim yu kisim save long Elias Hutter na 2-pela Baibel Hibru em i bin trensletim. Elias Hutter em wanpela saveman husat i stap long ol yia bihain long 1550 C.E.

Elias Hutter i bon long 1553 long Görlitz, em wanpela liklik taun i stap klostu long boda bilong Jemani, Polan, na Sek Ripablik. Elias i stadi long tok Hibru na tok Aram, na ating em i stadi tu long tokples bilong Kaldia na Siria long Luteran Yunivesiti long taun Jena. Taim em i gat 24 krismas, em i kamap profesa bilong tok Hibru long taun Leipzig. Em i saveman bilong ediukesen, olsem na em i kamapim wanpela skul long taun Nuremberg na ol sumatin inap lainim tok Hibru, tok Grik, tok Latin, na tok Jeman insait long 4-pela yia. Long dispela taim bipo, ol narapela skul na yunivesiti i no givim kain skul olsem long ol sumatin.

Long 1587, Elias i trensletim ol tok bilong Olpela Testamen i go long tok Hibru—ol man i kolim Olpela Testamen bilong makim ol buk bilong Baibel kirap long Buk Stat i go inap long Buk Malakai. Nem bilong dispela Baibel em Derekh ha-Kodesh; dispela tok i kam long Aisaia 35:8 na mining bilong en em “Bikrot Bilong God Yet.” Elias i bihainim naispela stail bilong raitim ol tok, na dispela i kirapim ol man long tok “olgeta samting long dispela Baibel i nais tru.” Tasol gutpela samting tru em olsem, ol sumatin inap yusim dispela Baibel olsem nambawan tul bilong helpim ol long lainim tok Hibru.

Hibru Baibel bilong Elias i bin helpim tru ol sumatin. Tingim 2-pela samting i putim hevi long ol sumatin taim ol i laik ritim Baibel long tok Hibru. Namba 1: Alfabet bilong tok Hibru i narapela kain, na ol i save ritim long rait i go long left. Namba 2: Ol hap tok i stap long fran o baksait bilong wanpela bikpela tok i mekim na i hatwok long luksave long bikpela tok. Kain olsem dispela tok Hibru נפשׁ (ne’phesh), mining bilong en, “laip.” Long Esekiel 18:4 long tok Hibru, dispela tok ה (ha) i stap long fran bilong tok, na mining bilong en em “dispela.” Taim ol i bungim dispela 2-pela hap tok, em bai kamap הנפשׁ (han·ne’phesh), o “dispela laip.” Taim nupela man i lukim הנפשׁ (han·ne’phesh), em inap ting dispela tok i no wankain long נפשׁ (ne’phesh).

Elias i laik helpim ol sumatin, olsem na em i yusim stail bilong rait we sampela tok Hibru i gat  planti ing na sampela i gat liklik ing. Em i putim planti ing long ol bikpela tok, na em i yusim liklik ing long ol tok i stap long fran na long baksait bilong bikpela tok. Dispela stail i helpim ol sumatin long luksave long ol bikpela tok Hibru, na ol inap lainim kwik dispela tokples. New World Translation of the Holy Scriptures—With References i bihainim wankain stail long raitim ol futnot. * Ol i putim planti ing long bikpela tok Hibru, na liklik ing long ol tok i stap long fran na baksait bilong tok. Ol piksa long antap i soim stail bilong raitim tok bilong Esekiel 18:4 long Hibru Baibel bilong Elias Hutter, na futnot bilong wankain ves long Reference Bible.

Elias i prinim tu Nupela Testamen, na ol tok bilong en i stap long 12-pela tokples—ol man i kolim Nupela Testamen bilong makim ol buk bilong Baibel kirap long Buk Matyu i go inap long Buk Revelesen. Em i prinim dispela Baibel long taun Nuremberg long 1599, na ol man i kolim olsem Nuremberg Polyglot. Ol tok bilong Ol Skripsa Grik—Buk Matyu i go long Buk Revelesen—i stap long tok Grik, olsem na Elias i laik trensletim i go long tok Hibru. Tasol em i tok maski sapos em i “redi long baim bikpela mani” na bai ol man inap trensletim i go long tok Hibru, dispela wok bai lus nating. * Olsem na em yet i trensletim Nupela Testamen i go long tok Hibru. Elias i pinisim dispela wok insait long wanpela yia tasol!

Olsem wanem long wok bilong Elias long trensletim Ol Skripsa Grik i go long tok Hibru? Long 1891, Franz Delitzsch, em saveman bilong tok Hibru, em i tok: “Trenslesen bilong em long tok Hibru i soim klia olsem em i kliagut long wanpela samting long dispela tokples em ol Kristen i no bin luksave long en, na i gutpela long skelim trenslesen bilong em bikos planti taim em i yusim ol tok i stret tasol.”

Elias i no kamap maniman long wok em i mekim long trensletim Baibel. Tasol wok bilong em i helpim tru yumi. William Robertson i rivaisim Nupela Testamen em Elias i bin trensletim long tok Hibru na prinim gen long 1661, na Richard Caddick i rivaisim na prinim gen long 1798. Taim Elias i lukluk long tok Grik na trensletim i go long tok Hibru, em i trensletim stret ol biknem Kyʹri·os (Bikpela) na The·osʹ (God) olsem “Jehova” (יהוה, JHVH). Em i mekim olsem sapos dispela tok i kam long Ol Skripsa Hibru o em i pilim olsem skripsa i makim Jehova. Yumi ken amamas long dispela bikos maski planti trenslesen bilong Nupela Testamen i no yusim nem tru bilong God, trenslesen bilong Elias i yusim nem bilong God na dispela i soim olsem em i laik tru long putim bek nem bilong God long Ol Skripsa Grik.

Taim yu lukim nem bilong God, Jehova, long Ol Skripsa Grik o long futnot bilong Reference Bible, tingim wok em Elias Hutter i mekim bilong trensletim ol Baibel i go long tok Hibru.