Vito ra Xikwembu, leri yimeriwaka hi tinhlanga ta mune ta Xiheveru יהוה, ri humelela kwalomu ka 7 000 eMatsalweni ya Xiheveru. Bibele leyi, yi hundzuluxela maletere wolawo ya mune, lama vitaniwaka Tetragrammaton, yi ku i “Yehovha.” Vito leri ri humelela ko tala swinene eBibeleni ku tlula mavito hinkwawo. Hambileswi vatsari lava tirhisiweke hi Xikwembu ku tsala Bibele va tirhiseke marito man’wana yo fundza Xikwembu, yo fana ni lama nge, “Lowa Matimba Hinkwawo,” “La nge Henhlahenhla” ni “Hosi” kambe loko swi ta eka vito ra Xikwembu, va tirhise Tetragrammaton.

Yehovha Xikwembu hi yena loyi a byeleke lava tsaleke Bibele leswaku va tirhisa vito ra yena. Hi xikombiso, u byele muprofeta Yuwele ku tsala a ku: “Un’wana ni un’wana loyi a vitanaka vito ra Yehovha u ta ponisiwa.” (Yuwele 2:32) Nakambe Xikwembu xi endle leswaku mupisalema un’wana a tsala a ku: “Vanhu a va swi tive leswaku wena loyi vito ra wena ku nga Yehovha, hi wena ntsena La Nge Henhlahenhla emisaveni hinkwayo.” (Pisalema 83:18) Kahlekahle, vito ra Xikwembu ri humelela kwalomu ka 700 ebukwini ya Tipisalema ntsena—ku nga buku ya swiphato leswi a swi fanele swi yimbeleriwa hi vanhu va Xikwembu. Kutani, hikwalaho ka yini vito ra Xikwembu ri nga ri kona eTibibeleni to tala? Hikwalaho ka yini Bibele leyi yi tirhisa vito leri nge “Yehovha”? Naswona vito ra Xikwembu leri nge Yehovha ri vula yini?

Hikwalaho ka yini vito ra Xikwembu ri nga ri kona eTibibeleni to tala? Swivangelo swa kona swa hambana. Van’wana va vona onge a swi bohi leswaku Xikwembu xa Matimba Hinkwawo xi va ni vito leri nga faniki na man’wana. Van’wana swi tikomba va kuceteriwe hi ndhavuko wa Vayuda wa ku papalata ku tirhisa vito leri, kumbexana hi ku chava ku ri nyamisa. Kasi van’wana va anakanya leswaku tanihi leswi a nga riki kona loyi a yi tivaka kahle ndlela leyi vito ra Xikwembu a ri vitaniwa ha yona, swa antswa ku tirhisa rito “Hosi” kumbe “Xikwembu.”  Hambiswiritano, sweswo a swi twali hikwalaho ka swivangelo leswi landzelaka:

• Lava vulaka leswaku a swi bohi leswaku Xikwembu xa Matimba Hinkwawo xi va ni vito, a va na mhaka ni vumbhoni bya leswaku tikopi to sungula ta Rito ra xona, ku katsa ni leti veke kona Kreste a nga si ta laha misaveni, ti ni vito ra Xikwembu. Hilaha hi vuleke hakona eku sunguleni, Xikwembu xi lerise leswaku vito ra xona ri tsariwa kwalomu ka 7 000 eRitweni ra xona. Swi le rivaleni leswaku xi lava hi ri tiva hi tlhela hi tirhisa vito ra xona.

• Vahundzuluxeri lava suseke vito leri hikwalaho ko xixima ndhavuko wa Vayuda va tsandzeka ku xiya mhaka yin’wana ya nkoka. Hambileswi vatsari van’wana va Vayuda va aleke ku vitana vito leri, a va ri susanga eTibibeleni ta vona. Tibuku ta khale leti kumekeke eQumran, ekusuhi ni Lwandle leri Feke ti na rona vito leri eka tindhawu to tala. Vahundzuluxeri van’wana va Bibele va tsale rito “HOSI” hi maletere lamakulu eka tindzimana leti vito ra Xikwembu a ri humelela kona eka matsalwa yo sungula. Kambe ku tlakuka xivutiso lexi nge, Hikwalaho ka yini vahundzuluxeri lava va vone swi fanerile ku siva kumbe ku susa vito ra Xikwembu eBibeleni, va ri karhi va swi tiva leswaku ri humelela ko tala swinene etindzimaneni ta Bibele? I mani loyi a va nyikeke mpfumelelo wo susa vito rero? Swo tiviwa hi vona.

• Lava vulaka leswaku vito ra Xikwembu a ri fanelanga ri tirhisiwa hikuva a swi tiveki leswaku a ri vitaniwa njhani va ri tirhisa hi ku tshunxeka vito ra Yesu. Hambiswiritano, vadyondzisiwa va Yesu hi mikarhi yoleyo a va vitana vito ra yena hi ndlela leyi hambaneke ni leyi Vakreste vo tala namuntlha va ri vitanaka ha yona. Swi nga endleka leswaku Vakreste lava nga Vayuda, a va vitana vito ra Yesu va ku, Ye·shu′a‛. Kasi vito leri nge “Kreste” a ku ri Ma·shi′ach kumbe “Mesiya.” Vakreste lava a va vulavula Xigriki a va n’wi vitana I·e·sous′ Khri·stos′, kasi Vakreste lava a va vulavula Xilatini a va n’wi vitana Ie′sus Chri′stus. Xikwembu xi pfumelele leswaku vito ra xona leri hundzuluxeriweke hi Xigriki ri tsariwa eBibeleni, ku kombisa leswaku Vakreste lava a va hanya hi mikarhi ya vaapostola, a va landzela ndlela ya vutlhari yo tirhisa vito leri hi ndlela leyi tolovelekeke eka ririmi ra vona. Hilaha ku fanaka, Komiti Ya Vuhundzuluxeri Bya Bibele Ya Misava Leyintshwa yi vona swi fanerile ku tirhisa vito leri nge “Yehovha,” hambileswi mavitanelo ya rona ma nga faniki hi ku kongoma ni ndlela leyi vito ra Xikwembu a ri vitaniwa ha yona hi Xiheveru xa khale.

Hikwalaho ka yini Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa byi tirhisa vito leri nge “Yehovha”? Hi Xinghezi, tinhlanga ta mune ta Tetragrammaton (יהוה) ti yimeriwa hi maletere YHWH. Hilaha a swi ri hakona eka marito hinkwawo lama tsariwaka ya Xiheveru xa khale ni Tetragrammaton a yi nga ri na switwari. Loko Xiheveru xa khale xi tirhisiwa siku ni siku, vahlayi a va tihoxela switwari leswi faneleke.

 Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka gidi Matsalwa ya Xiheveru ma hetiwile, swidyondzeki swa Vayuda swi sungule ndlela yo pfuna ku peleta marito kumbe mifungho leyi a yi kombisa leswaku i switwari swihi leswi a swi fanele ku tirhisiwa loko ku hlayiwa Xiheveru. Kambe, hi nkarhi wolowo, Vayuda vo tala a va ri ni xiyilayila xa leswaku swi hoxile ku vitana vito ra Xikwembu, hikwalaho ka sweswo va ri sive hi marito man’wana. Hikwalaho, swi tikomba onge loko va kopa Tetragrammaton, va teke switwari swa mavito lama va ma tirhisaka ku vitana Xikwembu va swi hoxa eka Tetragrammaton. Hi yona mhaka leyi matsalwa lama nga ni switwari leswi, ma nga pfuniki nchumu loko munhu a lava ku tiva ndlela leyi vito leri a ri vitaniwa ha yona hi Xiheveru xo sungula. Van’wana va vula leswaku vito leri a ri vitaniwa “Yahweh,” kasi van’wana va vula leswi hambaneke. Buku leyi kumiweke eLwandle leri Feke leyi nga ni xiphemu xa buku ya Levhitika hi Xigriki yi hundzuluxela vito ra Xikwembu yi ku Iao. Handle ka xivumbeko xexo, vatsari va khale va Xigriki va tlhela va ringanyeta mavitanelo lawa Iae, I·a·be′ na I·a·ou·e′. Kambe a ku na xivangelo xo sindzisa mavonelo yo karhi. A hi swi tivi leswaku malandza ya Xikwembu ya khale a ma ri vitana njhani vito leri hi Xiheveru. (Genesa 13:4; Eksoda 3:15) Leswi hi swi tivaka hileswaku loko Xikwembu xi vulavula ni vanhu va xona a xi tirhisa vito ra xona hi ku phindhaphindha, na vona a va xi vitana hi rona ni leswaku a va ri tirhisa va nga chavi loko va vulavula ni van’wana.—Eksoda 6:2; 1 Tihosi 8:23; Pisalema 99:9.

Kutani, hikwalaho ka yini Bibele leyi yi tirhisa vito leri nge “Yehovha”? Hikuva vito leri ra Xikwembu i khale ri tirhisiwa hi Xitsonga.

Vito ra Xikwembu ri hundzuluxeriwe ro sungula eka Bibele ya Xinghezi hi 1530 eka vuhundzuluxeri bya William Tyndale bya Tibuku ta Ntlhanu to Sungula ta Matsalwa ya Bibele. U ri tsale hi ndlela leyi “Iehouah.” Hi ku famba ka nkarhi, Xinghezi xi cincile kutani vito ra Xikwembu ri sungule ku tsariwa hi ndlela ya manguva lawa. Hi xikombiso, hi 1612, Henry Ainsworth u ri tsale hi ndlela leyi “Iehovah” loko a hundzuluxela buku ya Tipisalema. Kutani, hi 1639, loko buku yoleyo yi antswisiwa  ni ku kandziyisiwa swin’we ni Tibuku ta Ntlhanu to Sungula ta Matsalwa ya Bibele ku tirhisiwe matsalelo lama nge “Yehovha.” Hi 1901, vahundzuluxeri va Bibele ya American Standard Version va tirhise vito leri nge “Yehovha” laha vito ra Xikwembu a ri humelela kona eka matsalwa ya Xiheveru.

Loko Joseph Bryant Rotherham, xidyondzeki xa Bibele lexi xiximiwaka a hlamusela xivangelo xo va a tirhise vito leri nge “Yehovha” ematshan’weni ya “Yahweh” eka vuhundzuluxeri bya yena bya Studies in the Psalms bya 1911, u vule leswaku a a lava ku tirhisa “vito leri tolovelekeke (leri amukelekaka) eka vahlayi va Bibele.” Hi 1930 xidyondzeki A. F. Kirkpatrick u vule leswi fanaka mayelana ni ku tirhisa vito leri nge, “Yehovha.” U te: “Vativi va ririmi va manguva lawa va vula leswaku ri fanele ri va Yahveh kumbe Yahaveh; kambe hi Xinghezi vito JEHOVAH ri tolovelekile naswona mhaka ya nkoka a hi mavitanelo ya rona lama kongomeke kambe i ku xiya leswaku i Vito, ku nga ri rito ro fundza ro tanihi leri nge ‘Hosi.’”

Xana vito leri nge Yehovha ri vula yini? Hi Xiheveru, vito leri nge Yehovha ri huma eka riendli leri vulaka “ku va kona” naswona swidyondzeki swo tala swi vona onge ri kombisa riendli rero ra Xiheveru leri vulaka ku endleka. Hikwalaho, Komiti Ya Vuhundzuluxeri Bya Bibele Ya Misava Leyintshwa yi twisisa leswaku vito ra Xikwembu ri vula leswaku “U Endla Leswaku Swi Va Kona.” Swidyondzeki swi ni mavonelo lama hambaneke emhakeni leyi, hikwalaho a hi sindzisi leswaku mavonelo ya hina hi wona lamanene ya nhlamuselo leyi. Hambiswiritano, nhlamuselo leyi yi wu fanela kahle ntirho wa Yehovha hileswi a nga Muvumbi wa swilo hinkwaswo ni Muhetisisi wa xikongomelo xakwe. U vumbe swilo hinkwaswo leswi nga kona ni swivumbiwa swo tlhariha naswona u ya emahlweni a endla leswaku ku rhandza ka yena ni xikongomelo xa yena swi hetiseka.

Hikwalaho, nhlamuselo ya vito leri nge Yehovha a yi kombeteli ntsena eka riendli leri yelanaka na rona leri nga eka Eksoda 3:14, leyi nge: “Ndzi Ta Va Lexi Ndzi Hlawulaka Ku Va Xona” kumbe “Ndzi Ta Tikombisa Ndzi Ri Lexi Ndzi Nga Ta Tikombisa Ndzi Ri Xona.” Ntiyiso wa mhaka hi leswaku, marito lawa a ma ri hlamuseli hi ku helela vito ra Xikwembu. Kambe, ma paluxa xiyengenyana xa vumunhu bya Xikwembu, ma kombisa leswaku xi va xin’wana ni xin’wana leswaku xi hetisisa xikongomelo xa xona. Hikwalaho, hambileswi vito leri nge Yehovha ri nga ha katsaka nhlamuselo yoleyo, a ri vuli ntsena leswi yena a hlawulaka ku va swona. Ri tlhela ri katsa ni leswi a endlaka swi va kona eka ntumbuluko wakwe ni ku hetisisa xikongomelo xakwe.