HI 1953, James Watson na Francis Crick vativi va xivumbeko ni matirhelo ya tikhemikali, va humese buku leyi yi vulavulaka hi ku tshuburiwa ka rungula leri hi pfunaka leswaku hi twisisa vutomi ku antswa. Wolowo wu ve nkarhi wa ku cinca lokukulu eka ndlela leyi vanhu a va twisisa vutomi ha yona hi tlhelo ra sayense. Va tshubule leswaku DNA yi ni xivumbeko lexi fanaka ni ximoko lexi lukiweke. * Xilo lexi lexi fanaka ni swintambhyana xi kumeka exikarhi ka tisele naswona xi ni rungula ro tala leri endlaka leswaku tisele ti fana ni layiburari. Swilo leswi va swi kumeke swi sungule dyondzo leyintshwa eka ntivovutomi. Rungula leri nga endzeni ka tisele ri tirha yini? Lexi hlamarisaka swinene hi leswaku ri fike njhani endzeni ka tisele?

Xana u tshame u tivutisa leswaku mbewu yi hundzuka nsinya hi ndlela yihi kumbe leswaku tandza leri nonisiweke ri hundzuka munhu hi ndlela yihi? Xana u tshame u tivutisa leswaku swi kotekise ku yini leswaku u tekelela vatswari va wena? Tinhlamulo ti kumeka eka rungula leri nga eka DNA.

Tisele hinkwato ti ni DNA, ku nga timolekhuli leti rharhanganeke leti fanaka ni xitepisi xo leha lexi soholokeke. Eka DNA leyi vumbaka munhu ku ni swilo swa kwalomu ka tibiliyoni tinharhu, leswi fanaka ni xitepisi. Vativi va sayense va swi vitana base pairs hikuva xitepisi ha xin’we xi ni tikhemikhali timbirhi naswona loko swi helerile swi va mune. Rito ro sungula ra xin’wana ni xin’wana xa swona, hi ku komisa swi vuriwa, A, C, G na T. * Hi 1957, Crick u vule leswaku ndlela leyi maletere lawa ma tshameke ha yona ma vumba rungula ro karhi. Rungula rolero ri sungule ku twisisiwa hi va 1960.

Rungula ri nga hlayisiwa ni ku tirhisiwa hi tindlela to hambanahambana, ku nga ha va swifaniso, mimpfumawulo kumbe marito. Hi xikombiso, tikhompyuta ti tirhisa rungula hi ndlela ya elektroniki. Tisele leti hanyaka ti hlayisa ni ku fambisa rungula hi ku tirhisa tikhemikhali, kutani DNA hi yona yi khomeke rungula leri. DNA ya hundzisiwa loko tisele ti avana ni loko swilo leswi hanyaka swi andza naswona sweswo hinkwaswo swi komba leswaku nchumu wolowo wa hanya.

Tisele ti ri tirhisa njhani rungula? DNA yi nga fanisiwa ni swiletelo hambanahamba swo sweka, xin’wana ni xin’wana xi tsariweke kahle hi ku landzelelana. Kambe ematshan’weni ya leswaku xilo lexi u xi endlaka xi va khekhe, xi nga ha va khavichi kumbe homu. I ntiyiso leswaku endzeni ka sele swilo  swo tiendlekela, sweswo swi endla leswaku yi va leyi rharhanganeke swinene ni ku kombisa leswaku yi endliwe hi vutlhari.

Rungula ra xitekela ra hlayisiwa ku fikela loko ri ta laveka leswaku ri siva tisele leti onhakeke kumbe leti feke kumbe ku hundzisa switekela eka n’wana. DNA yi hlayisa rungula ro tanihi kwihi? Anakanya hi xitsongwatsongwana. Bernd-Olaf Küppers, ku nga n’wasayense wa le Jarimani u te: “Leswaku vanhu va twisisa rungula ritsongo leri hlamuselaka ndlela leyi sele ya xitsongwatsongwana yi endliweke ha yona, rungula rolero ri nga tata buku ya matluka ya 1 000.” Profesa David Deamer u tsale hi xivangelo lexi twalaka loko a ku: “Munhu u hlamarisiwa hi ku rharhangana ka xivumbiwa lexi lexitsongo.” Xana DNA ya munhu yi nga ringanisiwa na yini? Küppers u ri: “Yi nga tata layiburari leyi nga ni tibuku ta magidi yo hlayanyana.”

Küppers u vule leswaku DNA yi nga fanisiwa ni “ririmi” leri vulavuriwaka. U tlhele a ku, “Ku fana ni ririmi leri tirhisiwaka hi vanhu, ririmi leri nga eka DNA ri ni ndlela ya rona ya ku veka marito.” Leswi swi vula leswaku DNA yi ni milawu ya ririmi leyi lawulaka ndlela leyi swiletelo swa yona swi faneleke swi landzeriwa ha yona.

“Marito” ni “swiga” leswi nga eka DNA, swi endla “swilo” swo hambanahambana leswi kongomisaka ku endliwa ka tiphrotheyini ni swilo swin’wana leswi endlaka leswaku ku va ni vutomi eka tisele to hambanahambana leti vumbaka miri wa munhu. Hi xikombiso, “swiletelo” hi swona swi vulaka leswaku ku endliwa tisele ta marhambu, ta tinyama, ta misiha kumbe ta nhlonge. Richard Dawkins loyi a nga mutivi wa dyondzo ya ntivovutomi u tsale a ku: “Xilo lexi nga eka DNA lexi fanaka ni harani leyitsongo i rungula naswona rungula rero ri tsariwe hi tikhemikhali, khemikhali yin’we yi yimela letere rin’we. Lexi hlamarisaka hileswaku ri tsariwe hi ndlela leyi hi nga yi twisisaka.”

Mutsari wa Bibele Davhida loko a khongela eka Xikwembu u te: “Mahlo ya wena ma vone ni xitumbulukwa xa mina, naswona swiphemu swa xona hinkwaswo swi tsariwe ebukwini ya wena.” (Pisalema 139:16) Davhida a a tirhisa marito yo phata. Hambiswiritano, xa nkoka hi leswaku a a vula ntiyiso ku fana ni vatsari van’wana va Bibele. A nga kona ni un’we wa vona loyi a a kuceteriwa hi mintsheketo ya mavunwa ya vanhu  van’wana va le nkarhini wolowo wa khale.—2 Samuwele 23:1, 2; 2 Timotiya 3:16.

Hilaha swi tolovelekeke ha kona, loko van’wasayense va hlamusela mhaka yo karhi leyi nga tiviwiki, hakanyingi ku tlakuka swivutiso swo tala. Swi ve tano loko ku tshuburiwa DNA. Loko ku twisisiwa leswaku DNA yi ni rungula leri tsariweke, vanhu lava anakanyisisaka va vutisile va ku: ‘Rungula leri ri fike njhani endzeni ka DNA?’ I ntiyiso leswaku a ku na munhu la voneke loko ku endliwa molekhuli yo sungula ya DNA. Hikwalaho ka sweswo hi fanele hi titekela xiboho. Hambiswiritano, a hi fanelanga hi kumbetela. Xiya ku yelana loku landzelaka.

• Hi 1999 le Pakistan ku kumiwe swipetlu swa khale swinene leswi a swi ri ni matsalelo lama nga tolovelekangiki. Matsalelo ya kona a ma hlayeki ni sweswi. Hambiswiritano, ma tikomba leswaku ma tsariwe hi munhu.

• Endzhaku ka malembenyana loko Watson na Crick va tshubule xivumbeko xa DNA, vativi vambirhi va ntumbuluko va vule leswaku va lava ku lavisisa rungula leri tsariweke leri humaka exibakabakeni. Sweswo swi endle leswaku ku sunguriwa pfhumba ra ku lavisisa swilo leswi nga tumbulukiki emisaveni.

Yinhla ya nkoka hi leswaku loko vanhu va vona rungula ro karhi, va swi tiva leswaku ku ni loyi a nga ri tsala, hambiloko va nga tivi leswaku rungula rolero ri huma kwihi. Leswaku munhu a kota ku teka xiboho xo tano, a swi kali swi lava leswaku a va kona loko ri tsariwa. Kambe loko DNA—ku nga rungula leri rharhanganeke ra vutomi—yi sungula ku twisisiwa, vanhu vo tala va bakanye mhaka ya leswaku a ku na mhaka leyi nga titsalaka hi yoxe. Xana swoleswo swa twisisekaka? Xana swa fambisana ni matirhelo ya sayense? Van’wasayense vo tala lava xiximiwaka a va pfumelelani na swona. Dokodela Gene Hwang na Profesa Yan-Der Hsuuw na vona va titwa tano. Xiya leswi va swi vulaka.

Dokodela Gene Hwang u kambisise ndlela leyi xitekela xi hundzelaka ha yona eka vana. Eku sunguleni a a pfumela eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo kambe vulavisisi byakwe byi cince vonelo rakwe. U byele vatsari va Xalamuka! leswaku “ku dyondza hi swiaki swa xitekela kumbe DNA, swi endla leswaku munhu a twisisa ndlela leyi vutomi byi endliweke ha yona, ku nga ku twisisa loku endlaka leswaku a xixima vutlhari bya Muvumbi.”

Profesa Yan-Der Hsuuw i mukongomisi wa ndzavisiso wa xitumbulukwa eYunivhesiti ya National Pingtung ya Sayense ni Thekinoloji le Taiwan. Na yena a a pfumela eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ku fikela loko vulavisisi byakwe byi endla leswaku a cinca vonelo rakwe. Loko a vulavula hi ku avana ka tisele ni matirhelo ya tona u te: “Tisele ti fanele ti humesiwa hi ndlela leyinene endhawini leyi faneleke. Xo sungula, tisele ti vumba tinyama kutani tinyama  ti hundzuka swirho, mavoko ni milenge. A ku na munhu la nga pfukaka a swi kotile ku tsala swiletelo swo tano. Kutani swiletelo swa ku kula ka n’wana la ha riki ekhwirini swi tsariwe hi ndlela yo hlamarisa eka DNA. Loko ndzi xiya vutlhari lebyi, ndza tiyiseka leswaku vutomi byi tumbuluxiwe hi Xikwembu.”

Justice u ri ina! Loko ku ri leswaku Xikwembu hi xona xi nga tumbuluxa vutomi, hi fanele ku dzunisa xona, ku nga ri dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. (Nhlavutelo 4:11) Nakambe loko ku ri leswaku hi tumbuluxiwe hi Xikwembu, xi hi tumbuluxe hi xikongomelo. A swi nga ta va tano loko ku ri leswaku vutomi byi ve kona hi xiwelo. *

Vanhu lava rhandzaka ku vutisa va lava tinhlamulo leti enerisaka. Viktor Frankl loyi a a ri profesa wa dyondzo ya fambiselo ra misiha ni vutshunguri bya miehleketo u ri: “Xikongomelo lexikulu xa vutomi eka vanhu, i ku lavisisa leswi vutomi byi vulaka swona.” Hi marito man’wana hi ni ku navela ku va ni vuxaka ni Xikwembu loku lavaka ku enerisiwa, ku navela loku ku nga twisiseka ntsena loko hi vumbiwe hi Xikwembu. Kutani loko ku ri leswaku hi vumbiwe hi Xikwembu, xana xi hi nyike ndlela yo enerisa ku navela koloko?

Yesu Kreste u hlamule xivutiso xolexo loko a ku: “Munhu a nga fanelanga a hanya hi xinkwa ntsena, kambe u fanele ku hanya ni hi rito rin’wana ni rin’wana leri humaka enon’wini wa Yehovha [kumbe Xikwembu].” (Matewu 4:4) Marito ya Yehovha, lama tsariweke eBibeleni ma pfune vanhu va timiliyoni leswaku va va ni vuxaka na yena, va hanya vutomi lebyi nga ni xikongomelo ni ku va ni ntshembo hi vumundzuku. (1 Vatesalonika 2:13) Onge Bibele yi nga ku pfuna na wena. Leswi swi lava leswaku na wena u tinyika nkarhi wo yi kambisisa.