‘Etintshaveni Ta Rona U Ta Cela Koporo’
Ntlawa wa vayimburi a wu lavisisa magova ni mabako emananga ya Yudiya loko wu kuma bako leri nga ehenhla ka rigiyagiya leri tlakukeke swinene. Xana a wu ta kuma nchumu wa nkoka, kumbexana switirhisiwa swa khale kumbe matsalwa lama tsariweke hi voko yo fana ni Tibuku-nsongwa ta Lwandle leri Feke? Lexi wu hlamariseke, hi leswaku wu tshubule swilo swa nkoka swinene evuton’wini, leswi eku heteleleni swi thyiweke swilo swa Nahal Mishmar.
A SWI tumbetiwe eribyeni leri pandzekeke naswona a swi hoxiwe endzeni ka sangu leri endliweke hi tinhlanga, swilo sweswo swi kumeke hi March 1961 swi ri ni swilo swo tlula 400 leswi swo tala swa swona a swi endliwe hi koporo. Exikarhi ka swona a ku ri ni tiharhi to hambana-hambana, tinhonga ta vuhosi, switirho, swigiya ni matlhari man’wana. Swilo sweswo swa va tsakisa vahlayi va Bibele hikuva swi fambisana ni leswi tsariweke eka Genesa 4:22 leyi hlamuselaka Tubala-kayini tanihi “mufuri wa switirho hinkwaswo swa koporo ni swa nsimbi.”
Ku tlakuka swivutiso swo tala malunghana ni laha koporo yi humaka kona. Nilokoswiritano, ku tshuburiwa ka yona ku kombisa leswaku mayini ya koporo, ku n’okisiwa ka swilo ni ku vumba i khale swi ri kona ematikweni ya le Bibeleni.
TINDHAWU TA KOPORO ETIKWENI LERI TSHEMBISIWEKE
Loko Vaisrayele va ri ekusuhi ni ku nghena eTikweni leri Tshembisiweke, Muxe u va byele leswi: ‘Etintshaveni ta rona u ta cela koporo.’ (Deteronoma 8:7-9) Vayimburi va tshubule timayini to hlayanyana ta khale ni tindhawu to n’okisela eka tona eIsrayele ni le Yordani, to tanihi Feinan, Timna na Khirbat en-Nahas. Xana tindhawu teto ti paluxa yini?
Timayini ta le Feinan ni le Timna ti ni migodi leyi nga entangiki, leyi eka yona vatirhi va kona va celeke koporo eka malembe yo tlula 2 000 lama hundzeke. Hambi ku ri namuntlha, muendzi a nga kuma swiphemu-phemu swa mivala-vala ya rihlaza swa maribye ya koporo lama hangalakeke. Vatirhi va khale va le mayini va endle matshalatshala yo kovotla ribye hi ku tirhisa ribye rin’wana leswaku va susa koporo. Loko timayini teto ti nga ha ri na nchumu, a va ya va cela hi mintsopfu, va kurisa mabako ni ku cela makhele lama enteke ni mihocho. Ebukwini ya Bibele ya Yobo hi kuma nhlamuselo ya ndlela leyi a ti tirha ha yona timayini toleto. (Yobo 28:2-11) Lowu a ku ri ntirho wo tika wa mavoko; entiyisweni, ku sukela emalembeni ya va-200 ku ya eka 400, vafumi va le Rhoma a va gweva swigevenga ni vabohiwa van’wana ku tirha etimayini ta koporo ta le Feinan.
Tinhulu letikulu ta thyaka ti kumeka eKhirbat en-Nahas (leswi vulaka “Koporo leyi Onhakeke”), leswi kombisaka leswaku ku n’okisiwa ka koporo a ku endliwa kwale. Valavisisi va tshemba leswaku maribye yo endla nsimbi a ma tisiwa kwalaho ma huma etimayini ta le kusuhi, to tanihi ta le Feinan na Timna. Leswaku va susa koporo eka maribye yo endla nsimbi, a ku tirhisiwa tiphayiphi to humesa moya leswaku va pfurhetela ndzilo wa malahla wu endla kwalomu ka tidigri ta 1 200 ku ringana tiawara ta khume. Hakanyingi a ku tirhisiwa maribye ya tikhilogiramu ta ntlhanu ku endla kwalomu ka koporo leyi n’okisiweke yi va xivumbeko xa xitina, leyi a yi ta endla swilo swo hambana-hambana.
KU TIRHISIWA KA KOPORO EISRAYELE WA KHALE
Entshaveni ya Sinayi, Yehovha Xikwembu u nyikele swiletelo hi ku kongoma swa leswaku mintsopfu yo hatima leyi endliweke hi maribye lama ceriweke etimayini ta kwalaho ma tirhisiwa ku aka tabernakela naswona endzhakunyana tempele ya le Yerusalema yi akiwe hi ndlela leyi fanaka. (Eksoda, ndzima 27) Swi nga ha endleka leswaku Vaisrayele a va ri ni vutivi byo karhi byo tirhisa ntsompfu emahlweni ko va va ya aEgipta, kumbexana va byi kume loko va ri kwale. Hi nkarhi wa ku huma ka vona aEgipta, a va ri ni vuswikoti byo vumba rhole leri n’okisiweke. Nakambe a va kota ku endla swilo swo tala swa koporo leswi lavekaka entirhweni wa tabernakela—swo tanihi xihlambelo lexikulu, timbita, swinwelo, mafoxolo ni tiforoko.—Eksoda 32:4.
Endzhakunyana loko va ri eka riendzo ra vona emananga, kumbexana ekusuhi ni le Punoni (laha kumbexana manguva lawa ku nga Feinan) ku nga ndhawu leyi fuweke hi koporo, vanhu va gungule hi mana ni mati. Leswaku a va xupula, Yehovha u rhumele tinyoka leti nga ni vuxungu naswona vanhu vo tala va file. Endzhaku ka loko Vaisrayele va hundzukile, Muxe u nghenelerile kutani Yehovha a n’wi lerisa leswaku a endla xifaniso xa nyoka hi ku tirhisa koporo kutani a yi hayeka emhandzini. Rungula ra kona ri ri: “Loko nyoka yi lume munhu kutani a honolela nyoka ya koporo, a hambeta a hanya.”—Tinhlayo 21:4-10; 33:43.
KOPORO YA HOSI SOLOMONI
Swiphemu swo tala swa tempele ya le Yerusalema a swi endliwe hi koporo
Hosi Solomoni u tirhise koporo yo tala leswaku a lunghiselela tempele eYerusalema. Yo tala ya yona a yi kumiwe hi tata wakwe, ku nga Davhida, eka Vasiriya lava a va hluleke. (1 Tikronika 18:6-8) “Lwandle leri endliweke hi ku n’okisiwa” ra koporo, xihlambelo lexikulu lexi a xi tirhisiwa hi vaprista leswaku va hlantswela eka xona, a ku ri tilitara ta 66 000 naswona swi nga ha endleka leswaku a xi tika tithani ta 30. (1 Tihosi 7:23-26, 44-46) Kutani a ku ri ni tiphuphu timbirhi letikulu ta koporo leti a ti yime enyangweni ya tempele. A yi lehe timitara ta nhungu yi tlhela yi va ni swidlodlo leswi a swi lehe kwalomu ka timitara ta 2,2. A yi ri na tiphuphu, makhumbi lama nga ni tisentimitara ta 7,5 hi ku kula naswona a yi ri ni timitara ta 1,7. (1 Tihosi 7:15, 16; 2 Tikronika 4:17) Swa hlamarisa ku ehleketa hi ntsengo wa koporo leyi tirhisiweke ku endla ntsena swilo swoleswo.
Nakambe vanhu va le minkarhini ya Bibele a va yi tirhisa swinene koporo eka vutomi bya vona bya siku ni siku. Hi xikombiso, hi hlaya hi matlhari, tinketana, swichayachayana swa vuyimbeleri ni tinyangwa leti endliweke hi koporo. (1 Samuwele 17:5, 6; 2 Tihosi 25:7; 1 Tikronika 15:19; Pisalema 107:16) Yesu u vulavule hi mali ya “koporo” leyi nga exipachini naswona muapostola Pawulo u vulavule hi “Alekzanda mufuri wa koporo.”—Matewu 10:9; 2 Timotiya 4:14.
Vayimburi ni van’wamatimu va ha fanele va kambisisa swivutiso swo tala malunghana ni lomu koporo ya le minkarhini ya Bibele yi humaka kona, swin’we ni swilo leswi hlengeletiweke hi Nahal Mishmar. Nilokoswiritano, ntiyiso wa mhaka hileswaku hilaha swi tiyisekisiweke hakona hi marungula ya Bibele, tiko leri kumiweke hi Vaisrayele hakunene a ri ri ‘tiko lerinene, leri etintshaveni ta rona a va ta cela koporo.’—Deteronoma 8:7-9.
