XIVURISO lexi xi dumile eka vanhu va le Afrika Vuxa naswona a swi kanakanisi leswaku vanhu vo tala emisaveni va pfumelelana na xona. Xana na wena u titwa hi ndlela leyi fanaka hi ku lomba mali eka munghana kumbe eka van’wana? Minkarhi yin’wana swi nga languteka swi ri swinene kambe xana swa boha? Hi wahi makhombo ya ku lomba mali?

Xivuriso xin’wana xa Xiswahili xi hlamusela xiphiqo lexi nga kona emhakeni yo lomba mali. Xi ri: “Ku lomba ni ku lombisa swi onha vunghana.” Hakunene swikweleti swi dlaya vunghana ni vuxaka. Hambiloko u lomba hi xikongomelo lexinene, a hi minkarhi hinkwayo swilo swi fambaka hi ndlela leyi a wu yi languterile. Hi xikombiso, loko nkarhi wu ri karhi wu famba naswona nkarhi lowu a wu tibohe ku hakela ha wona wu hundza, loyi a ku lombeke a nga ha hlundzuka. Ku nga sungula ku va ni xikhomela naswona vunghana bya loyi a lombiseke ni loyi a lombiweke hambi ku ri bya mindyangu ya vona, byi nga ha onhaka. Leswi ku lomba mali swi nga vangaka swiphiqo, a hi fanelanga hi hatlisela ku ya lomba.

Ku lomba mali swi nga ha tlhela swi onha vuxaka bya munhu ni Xikwembu. Njhani? Xo sungula, Bibele yi vula leswaku munhu wo homboloka u ala ku hakela swikweleti swakwe. (Pisalema 37:21) Yi tlhela yi swi veka erivaleni leswaku “mulombi i nandza wa mulombisi.” (Swivuriso 22:7) Mulombi u fanele u tsundzuka leswaku loko a nga si yi tlherisela mali, u va ehansi ka mulombisi. Xivuriso xin’wana xa laha Afrika xi tiyisile loko xi ku: “Loko u lomba milenge ya munhu, u ta ya kun’wana ni kun’wana laha a lavaka kona.” Mhaka hileswaku, munhu loyi a ngheneke hi nhloko eka swikweleti, a nga ha koti ku endla leswi a swi tsakelaka.

U fanele a sungula a hakela leswi a swi lombeke. Loko a nga endli tano, ku nga ha sungula ku va ni swiphiqo. Loko swikweleti swi andza, swi vanga ntshikilelo, nkelunkelu, ku tirha nkarhi lowu engetelekeke, ku holova ka vatekani, ku dlaya vukati hambi ku pfaleriwa. Twana vutlhari lebyi nga eka marito lama nga eka Varhoma 13:8 lama nge: “Mi nga koloti munhu xanchumu, loko ku nga ri ku rhandzana.”

I swa nkoka ku va ni vuxiyaxiya loko swi ta emhakeni yo lomba mali. I vutlhari ku tivutisa swivutiso leswi: Xana swa boha hakunene ku va ndzi lomba mali? Xana ndzi yi lavela ku pfuna ndyangu wa mina? Kumbe, xana ko va makolo kumbe ku navela ku va ni swilo swo tala? Hakanyingi, i swinene ku va la enerisekaka ematshan’weni ya ku tivangela ntshikilelo hi ku lomba.

I ntiyiso leswaku minkarhi yin’wana ku nga ha humelela swiyimo swa xihatla naswona ku nga ri na lexi u nga xi endlaka. Hambiswiritano, loko munhu a lomba mali, u fanele a tshembeka. A nga swi endla njhani sweswo?

Xo sungula, u nga tlangi hi musa wa munhu un’wana hileswi u vonaka leswaku munhu yoloye u ni mali ku tlula van’wana. A hi fanelanga hi titwa onge loko munhu a ri ni swa yena u fanele a hi pfuna hi mali. Nakambe a hi fanelanga hi titwa onge a hi boheki ku va hi n’wi byela ntiyiso. U nga vondzokeli vanhu lava nga ni swa vona.—Swivuriso 28:22.

Hikwalaho, tiyiseka leswaku u hatla u tlherisela leswi u swi lombeke. Loko loyi a ku lombeke a nga ku vekelanga nkarhi lowu u faneleke u n’wi hakela ha wona, wena u fanele u veka nkarhi lowu u nga ta n’wi hakela ha wona naswona u endla hilaha u tiboheke hakona. I swinene ku va mi tsala ehansi leswaku swi nga vangi hasahasa. (Yeremiya 32:9, 10) Loko swi koteka, u fanele u tlherisela leswi u swi lombeke wena hi wexe leswaku u ta kota ku n’wi nkhensa. Ku tshembeka ka wena swi ta endla leswaku mi va ni vuxaka lebyinene. Eka Dyondzo ya le Ntshaveni Yesu u te: “Ina wa n’wina a a ve ina, e-e wa n’wina a va e-e.” (Matewu 5:37) Ku engetela kwalaho, minkarhi hinkwayo tsundzuka nawu lowu dumeke wa mahanyelo lowu nge: “Hikokwalaho, swilo hinkwaswo, leswi mi lavaka vanhu va swi endla eka n’wina, na n’wina mi fanele mi swi endla eka vona.”—Matewu 7:12.

Bibele ya hi pfuna emhakeni yo lomba mali. Yi ri: “Hakunene, ku tinyiketela loku ku nga ni vukwembu swin’we ni ku eneriseka i ndlela leyi pindzurisaka swinene.” (1 Timotiya 6:6) Leswi swi vula leswaku ku eneriseka hi leswi hi nga na swona swa pfuna leswaku hi nga langutani ni vuyelo byo vava bya ku lomba. I ntiyiso leswaku a swi olovi ku eneriseka emisaveni leyi khutazaka leswaku u kuma swilo hi xihatla. Hikwalaho, “ku tinyiketela loku ku nga ni vukwembu” i ka nkoka emhakeni leyi. Hi ndlela yihi?

Xiya xikombiso xa vatekani va le Asia lava nga Vakreste. Loko va ha ku tekana, a va navela ku va ni yindlu ku fana ni van’wana. Hikwalaho, va tixavele ya vona hi mali leyi va nga yi hlayisa, leyi va nga yi lomba ebangi ni le ka maxaka. Ku nga ri khale va sungule ku tshikileleka hikwalaho ka swikweleti swo tala. Va sungule ku tirha etindhawini to tala, va tirha masiku lama engetelekeke naswona sweswo swi endle leswaku va nga ha vi na nkarhi lowu eneleke wo tshama ni vana va vona. Nuna wa kona u ri: “Ku tshikileleka, mafidzula ni nkelunkelu a swi ndzi tikisela vutomi ni ku ndzi heta matimba.”

Hi ku famba ka nkarhi va tsundzuke marito lama nga eka 1 Timotiya 6:6 naswona va teke xiboho xa ku xavisa yindlu yoleyo. Swi va teke malembe mambirhi ku va va heta ku hakela swikweleti swa vona. Xana vatekani lava va dyondze yini emhakeni leyi? Va gimete hi ku: “Ku va ni langutelo lerinene hi ku va ni swilo swo tala, swa sirhelela.”

Vanhu vo tala va pfumelelana na xona xivuriso xa Xiswahili lexi ku vulavuriweke ha xona laha henhla. Kambe sweswo a swi va tshikisi ku lomba mali. Hi ku pfumelelana ni milawu ya Bibele leyi tsariweke laha henhla, xana a hi vutlhari ku anakanyisisa hi xivutiso lexi nge, xana ndzi fanele ndzi lomba mali?