SWITSOTSWANA leswi vuriwaka ticicada swi kumeka ematikonkulu hinkwawo handle ka Antarctica. Kambe ku ni muxaka wun’wana lowu vuriwaka periodical cicada lowu vonakaka endzhaku ka malembe yo tala, wu kumeka ntsena en’walunguvuxa bya Amerika, naswona i khale wu hlamarisa vativi va swilo leswi hanyaka.

Xiya: Timiliyoni ta switsotswana leswi ti humelela hi xitshuketa hi ximun’wana ku ringana mavhiki ma nga ri mangani. Nkarhinyana lowu swi wu hetaka swi ri edyambyini, swa dzuvula, swi humesa mpfumawulo lowukulu loko swi yimbelela, swa haha, swa tshikela kutani swi fa. Lexi hlamarisaka, vana va switsotswana leswi va humelela endzhaku ka malembe ya 13 kumbe 17, ku ya hi mixaka ya swona. Ku va ku endleka yini ha swona nkarhi lowun’wana hinkwawo?

Leswaku hi kuma nhlamulo, hi fanele hi rhanga hi twisisa vutomi bya xitsotswana lexi. Endzhaku ka vhiki swi humelerile, switsotswana leswi swi tshikela matandza lama ringanaka 400 ku ya eka 600 endzeni ka marhavi ya misinya ivi swi fa. Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, matandza wolawo ma tlhotlhorha kutani ku huma vana va wela ehansi va ticelela ivi va sungula ku hanya kona, va tswonga mati ya timitsu ku ringana malembe yo hlayanyana. Kutani endzhaku ka malembe ya 13 kumbe 17, vana volavo loko va kurile va humela ehandle ivi va endla leswi fanaka.

Magazini wa Nature, wu vula leswaku ndlela leyi switsotswana leswi swi hanyaka ha yona “yi pfilunganye van’wasayense ku ringana madzana ya malembe. . . . Ninamuntlha, vativi va switsotswana va ha ringeta ku twisisa ndlela yo hlamarisa leyi switsotswana leswi swi hanyaka ha yona.” I ro sungula ku kumiwa nchumu lowu hlamarisaka hi ndlela leyi eka swiharhi.

U anakanya yini? Xana ku va periodical cicada yi vonaka endzhaku ka malembe yo tala swi lo tiendlekela kumbe swi lo endliwa?