NÁ Anil abrɛ awu. Ná wanya adwuma foforo; anuonyam wom, na sika nso wom paa. Nanso afei deɛ, ɔyɛ adwuma fi anɔpa kɔsi anadwo dasuom; Memeneda ne Kwasida koraa, na ɔte adwumam. Ɛtɔ da mpo a, ɔde nnɔnhwerew 80 na ɛyɛ adwuma nnawɔtwe biara. Anil kae sɛ, “Obiara yɛ nea ɔpɛ wɔ adwumam hɔ; adwuma no nyinaa abɛda me so. Ɛyɛ a meka sɛ, ‘Ɛdeɛn na mayɛ yi? Sɛ mannyae adwuma yi a, mɛwu.’” Anokwa, adwuma no atwe Anil mu nsuo ama wayɛ hahaaha.

Ɛnyɛ brɛ nko na ɛma obi yɛ hahaaha wɔ adwumam. Saa nso na ɛnyɛ adwuma ho adwennwene nko ara na ɛma obi yɛ hahaaha. Sɛ obi brɛ boro so, n’anidaso nyinaa sa, anaa n’ano nnuru dwam a, ɛno nso ma ɔyɛ hahaaha. Sɛ obi yɛ hahaaha a, nea ɛba ara ne sɛ, ɔyi n’akoma fi n’adwuma so, biribiara mpusuw no mma ɔnyere ne ho nyɛ adwuma yiye. Nhwehwɛmu nso kyerɛ sɛ, sɛ obi yɛ hahaaha a, ɛsɛe n’anigye na ɛtumi bɔ no yare mpo.

Dɛn na ɛma obi yɛ hahaaha? Deɛ ɛtaa kɔfa ba paa ne adwumayɛ bebrebe. Ɛnnɛ sika ne adwuma ho ayɛ den, enti adwumawuranom bi hyɛ wɔn adwumayɛfo ma wɔtena adwumam kyɛ; nso wobɛhwɛ, ná sika ketewaa bi na wɔde ma wɔn. Tɛknɔlɔgyi nti, ɛnnɛ baabi a obi bɛkɔ biara na n’adwuma sã no. Wei nti wonhu bere a obi de yɛ adwuma ɛnne bere a ɔde yɛ ɔno ara ne nneɛma. Nnipa bi deɛ nea ɛma wɔyɛ hahaaha ni: wɔsuro sɛ yɛbɛyi wɔn adi adwumam, wɔnni ano wɔ adwumam, wɔhu sɛ yɛsisi wɔn, wɔne adwumamfo ntam nwo, wɔkɔ adwuma a wɔnhu nea wɔnni kan nyɛ.

Obi yɛ hahaaha a, ɛbɛtumi aba sɛ ɔno ara nso ka ho bi. Adwuma a ebinom de si wɔn ani so ne sika a wɔpɛ sɛ wɔnya pii nti, wobɛhwɛ na wɔde wɔn ti akɔhyɛ adwuma bebree mu. Sɛ nkurɔfo de nneɛma pii kyekyere wɔn ho saa a, ɛno nso bɛtumi ama wɔayɛ hahaaha.

Sɛ w’adwuma retwe wo mu ama woayɛ hahaaha a, dɛn na wobɛtumi ayɛ? Ɛbɛtumi aba sɛ sɛnea nneɛma te no, wosesa w’adwuma a ɛrenyɛ yiye. Nanso nneɛma nnan bi wɔ hɔ a ɛbɛtumi ate wo brɛ so. Ebia kwan foforo pii wɔ hɔ a ɛbɛtumi aboa wo nso wonnim.

Dɛn na ɛhia wo paa? Ebia nnipa pii bɛka sɛ nea ɛhia wɔn paa ne wɔn abusua ne wɔn apɔwmuden. Nanso sɛ w’adwuma ama woayɛ hahaaha a, ɛbɛkyerɛ sɛ woabu w’ani agu w’abusua ne w’apɔwmuden so.

Sɛ woyɛ nea ɛhia ansa na woayɛ nea ɛfata a, ɛma wotumi de wo nan si fam wɔ nneɛma akɛse bi ho, na wohu nneɛma a wobɛtumi ayɛ ne nea wontumi nyɛ. Wo deɛ fa no sɛ adwuma retwe wo mu. Anhwɛ a nea wobɛka ne sɛ, ‘Mentumi nnyae adwuma; mentumi nte adwuma no so ɛfiri sɛ mehia sika!’ Ampa, obiara hia sika; nanso sika sɛn ara na wobɛnya, na ɛbɛka nneɛma a ɛhia wo paa no sɛn?

Obiara wɔ nea ɛhia no paa wɔ wiase, enti hwɛ yiye na woankɔdi obi akyi. Nea ɛhia w’adwumawura no, ebia ɛnyɛ ɛno na ɛhia wo. Ebinom wɔ hɔ a wɔn adwuma hia wɔn sen biribiara, nanso ɛnhia sɛ wodi wɔn akyi.

Nea ɛbɛyɛ a adwennwene mmɛtɔ wo so na woanya adaagye ayɛ nea ɛhia wo nti, wobɛtumi atew bere a wode yɛ adwuma so; wobɛtumi aka akyerɛ w’adwumawura sɛ ɔntew w’adwuma so; anaa wobɛtumi agyae adwuma no apɛ foforo. Gyinae biara a wobɛsi no, ɛbɛhia sɛ wohwɛ wo sika yiye na wotwitwa nneɛma bi fi w’abrabɔ mu. Wei nyɛ adeɛ a ɛboro so, na ɛnyɛ den sɛnea ebia w’adwene yɛ wo no.

Aman pii so no, aguadi ne nneɛma atotɔatotɔ na agye nkurɔfo adwene. Wote baabi a ɛte saa a, anhwɛ a wobɛnya adwene sɛ obi sika ne nneɛma a ɔwɔ na ɛma n’ani gye. Nanso ɛnte saa koraa. Sɛ woyɛ wo ho awiɛmfoɔ a, womfa nneɛma nkyekyere wo ho, na wo ho bɛtɔ wo. Nea yɛreka yi, wobɛtumi ayɛ a, gye sɛ wofiri ase sie sika na wogyae atotɔatotɔ. Sɛ ɛbɛyɛ yiye a, mfirifiri nneɛma. Ɛho bɛhia nso sɛ wo ne w’abusua tena ase dwene ho ansa.

Sɛ wohu sɛ yɛasum adwuma agu wo so anaa biribi reteetee wo adwumam a, ɛne adwumawura nka ho asɛm. Sɛ wo ne w’adwumawura reka ho asɛm a, kyerɛ nneɛma a ɛbɛboa wo ne no nyinaa. Ma adwumawura no nhu sɛ womfa w’adwuma nni agorɔ. Kyerɛ no nea wobɛtumi ayɛ; nea wontumi nyɛ nso, ma no nhu. Sɛ worekyerɛ mu a, ma no nhu sɛ nea woreka no, w’ani abere.

Kae sɛ woredi wo nkosua no, na worewe wo nkokɔmma. Hu sɛ wotew w’adwuma so a, w’akatua so bɛtew. Adwumawura bɛtumi ahunahuna wo sɛ ɔbɛyi wo adi, enti hu asɛm a wobɛka akyerɛ no. Kae sɛ, sɛ wokura adwuma mu na worehwehwɛ foforo a ɛnyɛ den sɛ wobɛnya bi.

Sɛ adwumawura pene so ma wotew w’adwuma so mpo a, kae sɛ ɔbɛtumi asan apia adwuma agu wo so. Ɛba saa a, wobɛyɛ dɛn de wo nan asi fam? Deɛ wokae sɛ wobɛyɛ no, hwɛ yɛ no yiye. Ɛbɛma woanya ahoɔden aka akyerɛ no sɛ ɔno nso mma nea ɔkae no nyɛ adwuma; adwuma dodow a ɔpenee so sɛ ɔde bɛma wo no, ɛno na ɔmfa mma wo.

Sɛ wonni haw kɛse biara wɔ w’adwuma mu mpo a, adwennwene deɛ, wobɛnya wo so ne wo deɛ; wobɛhyia nnipa a wɔn asɛm yɛ den; wobɛhu nneɛma bi a wompɛ. Enti nya adaagye gye w’ahome na pɛ bere gye w’ani. Kae sɛ wonhia sika kɛse biara na wo ne w’abusua atumi agye mo ani.

Mfa w’adwene nsi w’adwuma nko ara so; yɛ biribi a wode bɛgyegye w’ani na pɛ nnamfo. Hwɛ na woamfa w’adwuma anyɛ wo nyame. Adɛn ntia? Nhoma bi ka sɛ: “Wo ho hia koraa sen adwuma a woyɛ didi.” (Your Money or Your Life) Sɛ w’adwuma na ɛma wonya anuonyam a, ɛnde ɛbɛyɛ den sɛ wobɛyi w’adwene afi w’adwuma so.

Nneɛma a yɛabobɔ so yi, wogye di sɛ wode yɛ adwuma a ɛbɛyɛ yiye? Aane, ɛbɛyɛ yiye. Yɛaka Anil ho asɛm dedaw; watumi de ayɛ adwuma ama ayɛ yiye. Ɔka sɛ: “Me ne m’adwumawura dedaw no kasae; mebisaa no sɛ ɔbɛsan afa me anaa? Ɔpenee so. Sɛnea medwaa m’anom sɛ merekɔyɛ “adwuma pa” no nti, na ɛyɛ me aniwu sɛ m’adwumamfo dedaw no bɛsan ahu me adwumam hɔ. M’akatua so tee paa, nanso menyaa asomdwoe na menyaa adaagye maa m’abusua de bi yɛɛ nneɛma a ɛhia me.”