1, 2. (a) Apongoloko api Yosefe kumue lepata liaye va pita lao? (b) Esapulo lipi lĩvi Yosefa a kuata oco a li sapuile ukãi waye?

 YOSEFE o kasi oku longeka ovina vikuavo kocimbulu. Sokolola ndomo a lungayala vimbo lio Beteleme kuteke, loku kapa ciwa ocilemo koñoño yocimbulu. Eye o sokolola ungende woku enda Kegito! Kofeka yaco wa laikele oku sangako omanu ka kũlĩhĩle, va vangula elimi likuavo, haivo va kuete ovituwa via litepa. Epata liaye lia laikele oku ka kala ndati pokati komanu vaco?

² Ndaño okuti ku Yosefe ka ca lelukile oku eca esapulo liaco lĩvi kukãi waye Maria, pole, wa kuata utõi woku ci linga. Eye wo sapuila onjoi a lota yokuti, ungelo umue wa eca esapulo lia tunda ku Suku hati: Soma Herode, o yongola oku ponda omõla wavo! Kuenje, va sukilile oku tila lonjanga. (Tanga Mateo 2:13, 14.) Maria wa sumuile calua. Momo lie omunu umue a yonguila oku ponda omõlaye wa lipua? Maria la Yosefe, ka va kũlĩhĩle esunga liaco. Pole, va kolelele ku Yehova, kuenje va tila.

3. Lombolola ungende Yosefe a linga kumue lepata liaye woku tunda ko Beteleme. (Talavo ociluvialuvia.)

³ Osimbu omanu vo vo Beteleme va pekela okuti ka va kũlĩhĩle cimue, Yosefe la Maria kuenda Yesu va tunda vimbo vokati kuteke. Osimbu Yosefe a enda lavo kombuelo yofeka leci ekumbi lia kala oku tunda, wa yokokele calua. Omunu umue okuti karpinteiro wa laikele oku teyuila ndati epata liaye kovanyãli? O ka li tekula ndati? Wa laikele hẽ oku pandikisa locikele a tambula ku Yehova Suku coku tata omõla loku u tekula? Yosefe wa yokokele calua locikele caco. Osimbu tu kũlĩhĩsa ndomo a tẽlisa ciwa ovikele viaco, tu ka limbuka esunga lieci olonjali koloneke vilo oku kongelamo etu, tu sukilila oku setukula ekolelo lia Yosefe.

4, 5. (a) Kovina vipi omuenyo wa Yosefe wa pita vapongoloko? (b) Ungelo umue wa kuatisa ndati Yosefe oco a tẽlise ocikele cimue ca velapo?

⁴ Omuenyo wa Yosefe volupale luo Nasara, wa pongoloka ­kolosãi vimue konyima, eci a linga ohuminyo yolohuela lomõla ufeko wa Heli. Yosefe wa kũlĩhĩle okuti, Maria ufeko wosombo, haeye wa koleliwa. Pole, noke wa limbuka okuti we mina! Omo liaco, Yosefe wa yonguile oku u siapo vuyombeki oco o teyuile koku sepuiwa. * Pole ungelo umue wa vangula laye vonjoi, loku u lomboluila okuti, Maria we mina lekuatiso liespiritu sandu lia Yehova. Ungelo wa amisako loku u sapuila hati, omõlaco o ka “popela omanu vaye kakandu avo.” Noke, ungelo wa vetiya Yosefe hati: “Ku ka kale lohele yoku kuela ukãi wove Maria.”—Mat. 1:18-21.

⁵ Omo okuti Yosefe wa kala ukuesunga, haeye ukuepokolo, wa linga ovina ungelo o sapuila. Eye wa likolisilako oku tẽlisa ocikele caye coku tata loku teyuila omõla una okuti hawayeko, pole wa kuata esilivilo lialua kovaso a Suku. Omo lioku pokola kocihandeleko combiali, Yosefe kumue lukãi waye wa kulilua, va enda ko Beteleme oku ka lisonehisa. Kuenje, oko omõlaco a citiwila.

6-8. (a) Ovolandu api akuavo a nena apongoloko komuenyo wa Yosefe kumue lepata liaye okuti otembo yaco lia kala litito? (b) Uvangi upi u lekisa okuti Satana eye wa tumĩle “olumbungululu”? (Talavo pombuelo yemẽla.)

⁶ Yosefe ka tiukilile lepata liaye ko Nasara. Pole, va kala ko Beteleme, ocipepi lo Yerusalãi. Ndaño va kala olohukũi, pole Yosefe wa likolisilako oku teyuila Maria kumue la Yesu oco ka va ka tale ohali. Vokatembo katito, va kuata onjo yoku kala. Eci Yesu a kala oku kula okuti wa tẽlisa unyamo, omuenyo wavo wa pita vali vepongoloko.

⁷ Kueya alume vamue vakuakukonomuisa olombungululu via tundile Kutundilo, ocipãla lo Bavulono. Ovo va kuama “olumbungululu” toke konjo ya Yosefe la Maria kuna kua kala omõla wa laikele oku linga osoma ya va Yudea. Alume vaco va lekisa esumbilo.

⁸ Ci kale okuti va ci kũlĩhĩle, ale sio, alume vaco va kapele omuenyo wa Yesu kohele. “Olumbungululu” va mola, tete ka lua va songuilile ko Beteleme, pole lua va songuila ko Yerusalãi. * Eci va pitĩla, va sapuila Soma Herode okuti, va kasi oku sandiliya omõla umue o laika oku linga osoma ya va Yudea. Esapulo liaco lia wengula onyeño yaye.

9-11. (a) Nye ci lekisa okuti kua kala unene umue wa velapo okuti wa Herode lowu wa Satana u sule? (b) Ungende woku enda Kegito wa litepa ndati lovina via siata oku tukuiwa valivulu ka a taviwile Vembimbiliya kuenda valusapo esanda?

⁹ Kua kala unene umue wa velapo okuti, unene wa Herode lowu wa Satana u sule. Ndamupi? Eci alume vaco va pasuisa Yesu, va eca kokuaye olombanjaile, pole ka va pingile lacimue. Elinga liaco, lia komõhisa Yosefe la Maria poku tambula ovina vialua viwa ndeci ‘ulu, umbafu lo mura’! Vakuakukonomuisa olombungululu va yonguile oku sapuila Soma Herode oku ku kasi omõla a kala oku sandiliya. Pole, Yehova wa tateka elinga liaco. Yehova wa va imba onumbi vonjoi oco va tiukile lonjila yikuavo.—Tanga Mateo 2:1-12.

¹⁰ Eci vakuakukonomuisa olombungululu va tiukila, ungelo wa Yehova wa sapuila Yosefe hati: ‘Pasuka, yelula okamõla la ina yaco. Tilila Kegito. Oko o ka kala toke eci ndu ku vilikiya, momo Herode o kasi oku sandiliya okamõla oco a ka ponde.’ (Mat. 2:13) Ndomo tua ci konomuisa kefetikilo, Yosefe wa pokola kelungulo liaco. Eye wa velisilepo oku teyuila omuenyo womõla okuti, ovina vikuavo ci sule, kuenje wa enda lepata liaye Kegito. Omo liolombanjaile va tambula ku vakuakukonomuisa olombungululu, va kuatele ovina via va kuatisa vungende va linga.

¹¹ Alivulu ana ka a taviwile Vembimbiliya, kuenda ovolandu oku luvikiya, a pengisa esapulo liungende wo Kegito, loku lekisa okuti, umalẽhe Yesu wa tepulula ungende waco locikomo, loku tateka ovingumba, kuenda wa petamisa ovianja viuti weva oco inaye a yungeko epako liaco. * Pole, olondaka evi viuhembi, momo va lingile ungende umue walua haiwo wa tĩlile calua.

12. Olonjali vi kasi oku tekuila omãla voluali lulo lua vĩha, ongangu ya Yosefe yi pondola oku va longisa nye?

¹² Ulandu wa Yosefe, u pondola oku longisa ovina vialua kolonjali. Eye wa silepo upange waye, lekalo liwa oco a teyuile epata liaye kovitangi. Ocili okuti Yosefe wa tendele epata liaye ndocikele cimue ci kola a tambula ku Yehova. Koloneke vilo, olonjali via siatavo oku tekuila omãla voluali lulo lua vĩha, lue yuka ovina vi koka ohele, haivio vi pondola oku nyõla omuenyo wamalẽhe. Olonjali vina vi setukula ongangu ya Yosefe, poku likolisilako oku teyuila omãla vavo kovitangi, vi sesamẽla epandiyo!

13, 14. Momo lie Yosefe la Maria va tekuila omãla vavo vo Nasara?

¹³ Citava okuti epata lia Yosefe ka lia kaile otembo yalua Kegito, momo noke ungelo wa sapuila Yosefe hati, Herode wa fa. Omo liaco, Yosefe wa tiukila lepata liaye kofeka yavo. Ocitumasuku cimue ca popele hati, Yehova o ka kovonga omõlaye “Kegito.” (Mat. 2:15) Oco Yosefe a kuatise oku tẽlisiwa kuocitumasuku caco, wa sukilile oku enda pi lepata liaye?

¹⁴ Yosefe wa lavulula lutate. Eye wa kuatela usumba Arkelau, kapiñala ka Herode una wa kalavo ongangala. Loku kuama onumbi ya Suku, Yosefe wa enda lepata liaye konano yofeka, ocipãla lo Yerusalãi loku sia ovitangi viosi, kuenje wa tiukila kimbo liaye ko Nasara yo ko Galilea. Kimbo liaco, oko eye la Maria va tekuila epata liavo.—Tanga Mateo 2:19-23.

15, 16. Yosefe wa kala omesele ye, kuenda ovikuata vipi a enda oku talavaya lavio?

¹⁵ Yosefe la Maria, va liyaka locitangi coku leluisa omuenyo wavo. Embimbiliya li tukula Yosefe hati, karpinteiro ci lomboloka okuti upange u lingiwa lolonjila via litepa ndeci: Oku timbula oviti, oku vi ambata, oku vi posuisa oco vi pangiwe ovikuata viovonjo, awato, ayau, olokangulu vioku ambatela ovitele, olokalosa, olokanga, kuenda ovikuata vikuavo. (Mat. 13:55) Oku linga upange waco ca sukilile olohõlo vialua. Kosimbu karpinteiro wa enda oku talavayela kocitali caye ale pocitanda cimue ci kasi ocipepi lonjo yaye.

¹⁶ Yosefe citava okuti wa talavaya lovikuata vialua vina via kala via isiaye. Eye wa talavaya lovina vimue ndeci: O pulumu, olapi, ondiaviti, o selalo, eteto, omalatelo, ocitono, onevo, owimbo (owimbua), o kola, kuenda olopeleko, ndaño okuti via tĩlile calua oku vi landa.

17, 18. (a) Umesele upi Yesu a lilongisa la isiaye wokatumba? (b) Momo lie Yosefe a endela oku talavaya calua?

¹⁷ Sokolola ndomo Yesu osimbu a kala umalẽhe a enda oku lavulula isiaye wokatumba poku talavaya. Eye wa enda oku luluvalela kupange wa Yosefe loku komõha ongusu a kuata kuenda wa nyangele calua vovaso. Citava okuti Yosefe wa fetika oku lekisa komõlaye ndomo a pondola oku linga ovopange amue ndeci, oku upa apumbu kavaya lopalana. Eye wa longisavo Yesu oku kũlĩha avaya a litepa a enda oku songa, kuenda oviti vinene viakuyu, o karvalho, ale vio oliveira.

¹⁸ Yesu wa kũlĩhĩlevo okuti, ovaka ana a pama a timbula oviti, loku teta olohangalo, kuenda oku viongeka, o teyuila calua, loku u tata kumue la inaye kuenda vamanjaye. Epata lia Yosefe la Maria lieya oku livokiya, momo noke yoku cita Yesu, va cita vali omãla epandu. (Mat. 13:55, 56) Omo liaco, Yosefe wa sukilile oku talavaya calua oco a va tate loku va tekula.

19. Yosefe wa pamisa ndati ekolelo liepata liaye?

¹⁹ Yosefe wa kũlĩhĩle okuti oku pamisa ekolelo liepata, oco ci kuete esilivilo lia velapo. Omo liaco, wa pita otembo yalua koku longisa omãla vaye ovina viatiamẽla ku Yehova Suku kuenda Kovihandeleko viaye. Eye kumue la Maria va endaile lomãla kosunangonga, kuna va tangaile Ovihandeleko loku vi lombolola ciwa. Citava okuti Yesu noke yoku tunda vosunangonga wa lingaile apulilo alua, kuenda Yosefe wa likolisilako oku u longisa ovihandeleko via Yehova. Yosefe wa endailevo kumue lepata liaye kovipito vinene via lingiwaila ko Yerusalãi. Unyamo lunyamo poku enda kocipito co Paskoa, Yosefe wa sukilile oku linga ungende wolosemana vivali vocinãla ci soka 110 kolokilometulu poku enda loku tiuka.

20. Asongui vapata Akristão va pondola oku kuama ndati ongangu ya Yosefe?

²⁰ Koloneke vilo, Akristão vana okuti asongui vepata va siatavo oku kuama ongangu yaco. Ovo va lieca koku kuatisa omãla vavo poku pitisa kovaso oku va pindisa lovilongua via Yehova, kuenda oku va kuatisa lovina vioketimba. Va siatavo oku linga ovongende lomãla vavo poku enda kolohongele vinene kuenda viekongelo. Ndeci Yosefe a linga, ovo va kũlĩha okuti eci oco lika ocipiñalo ca velapo va pondola oku sila omãla vavo.

21. Otembo yocipito co Paskoa ya kala otembo ye kepata lia Yosefe? Vepuluvi lipi Yosefe la Maria va limbuka okuti Yesu wa nyelẽlela?

²¹ Eci Yesu a tẽlisa anyamo 12, Yosefe wa kuatele ocituwa coku enda kumue lepata liaye ko Yerusalãi. Ovo kumue lapata anene, va endele kocipito co Paskoa kuenda va lingila kumuamue ungende woku pita vovisenge kotembo yonjovo. Osimbu va panda vekalasoko ocipepi lo Yerusalãi, omanu valua va fetika oku imba olosamo via kũlĩhĩwile okuti, vioku lamana. (Osa. 120-134) Volupale mue yukile omanu valua. Noke yocipito caco, apata a fetika oku tiukila kovaimbo avo. Omo okuti Yosefe la Maria va kuatele ovina vialua vioku linga, va simĩle okuti, Yesu o kasi vendo lia vangandiaye. Pole, noke yeteke tunde eci va tunda ko Yerusalãi, va limbuka okuti Yesu ka kasi pokati kavo!—Luka 2:41-44.

22, 23. Nye Yosefe la Maria va linga eci va limbuka okuti omõlavo wa nyelẽla, kuenda nye Maria a popia eci vo sanga?

²² Ovo va tiukilile ko Yerusalãi oku sandiliya Yesu kovitumãlo viosi va kala. Sokolola ndomo va kala eci va pitĩla vimbo liaco loku ñuala ñuala volokololo oku vilikiya onduko yomõlavo. Pi a kala? Eci pa pita oloneke vitatu loku sandiliya, anga hẽ Yosefe wa simĩle okuti ka tẽlisile ciwa ocikele caye ci kola a tambuile ku Yehova? Noke, va endele vonembele. Va sandiliya toke eci va sanga ohondo yimue mua liongoluila alongisi kuenda Vakuavisonehua, okuti Yesu wa kala pokati kavo! Sokolola esanju Yosefe la Maria va kuata eci va sanga Yesu!—Luka 2:45, 46.

²³ Yesu wa kala oku yevelela alongisi loku va linga apulilo. Alume vaco va komõha ukũlĩhĩso womõlaco kuenda atambululo aye. Maria la Yosefe va komõhavo. Ulandu Wembimbiliya u lekisa okuti, Yosefe ka popele cimue. Pole, olondaka via Maria via lekisa okuti, kavali kavo va kuata esakalalo lialua. Momo wa popia hati: ‘Amõlange, nye wa tu ci lingila? Ame la so tua ku sandiliya lohele ya lua.’—Luka 2:47, 48.

24. Embimbiliya li lombolola ovina vipi via sunguluka viatiamẽla kocikele colonjali?

²⁴ Ondaka ya Suku yi situlula ocikembe colonjali. Ndaño okuti omõlaco wa kala omunu wa lipua, pole va kuatele esakalalo! Oku tekuila omãla voluali lulo lua vĩha ca siata oku nena ‘ohele ya lua,’ pole olonjali vi pamisiwa poku kũlĩha okuti, Embimbiliya li lombolola ovitangi va siata oku liyaka lavio.

25, 26. Yesu wa tambulula ndati olonjali viaye, kuenda Yosefe citava okuti wa simĩle nye catiamẽla kolondaka viaco?

²⁵ Yesu wa endele vonembele momo wa kũlĩhĩle okuti, oco ocitumãlo cu u kuatisa oku pamisa ukamba waye la Yehova, Isiaye wokilu, momo wa yonguile oku lilongisa ovina viatiamẽla kokuaye. Omo liaco, wa tambulula olonjali viaye lesumbilo hati: Momo lie wa ndi sandeli? Ka wa kũlĩhĩli okuti ndi sukila oku kala oku kuli ovina via Tate?’—Luka 2:49.

²⁶ Yosefe wa sokolola olondaka viaco vokuenda kuotembo yalua. Citava okuti vepuluvi liaco, wa sanjukilile calua olondaka viaco. Handi vali, wa likolisilako oku u longisa oku kuata ovisimĩlo viatiamẽla ku Yehova Suku. Yesu tunde vutila waye wa kũlĩhĩle ale elomboloko liondaka “tate,” omo lioku kala otembo yalua la Yosefe isiaye wokatumba.

27. Nda ove wu isia ocikele cipi o kuete, kuenda momo lie o sukilila oku ivaluka ongangu ya Yosefe?

²⁷ Nda ove wunjali, wa limbuka hẽ esumũlũho lioku kuatisa omãla vove oku kũlĩha eci ci lomboloka oku kala isia ukuacisola haeye o teyuila? Nda o kasi oku tekula ongenda la ina ale ongenda la isia, ivaluka ongangu ya Yosefe kuenda tata ciwa omõlaco loku u tenda okuti o kuete esilivilo. Kuatisa omãla vaco oku kuata ukamba la Yehova Suku, Isiavo wokilu.—Tanga Va Efeso 6:4.

28, 29. (a) Olondaka vi sangiwa kelivulu lia Luka 2:51, 52, vi situlula nye catiamẽla ku Yosefe? (b) Yosefe wa kuatisa ndati omõlaye oku kula kolondunge?

²⁸ Embimbiliya li lombolola ovina vitito viatiamẽla komuenyo wa Yosefe, pole oku konomuisa ovina viaco, ci kuete esilivilo. Tu tanga okuti, Yesu “wa pokoyola” kolonjali viaye, kuenda ‘wa amako kolondunge lo kutunga kuenje, wa soliwa la Suku kuenda lomanu.’ (Tanga Luka 2:51, 52.) Olondaka evi vi situlula nye catiamẽla ku Yosefe? Vi situlula ovina vialua. Tua lilongisa okuti, Yosefe wa amamako oku songuila epata liaye, momo omõlaye wa lipua wa sumbilile ocikele ca isiaye, kuenda wa pokola kokuaye.

²⁹ Tua lilongisavo okuti Yesu wa amamako oku kula kolondunge. Yosefe wa likolisilako oku kuatisa omõlaye oku kuata olondunge viaco. Kotembo yaco, va Yudea va kuata olusapo lumue. Olusapo luaco lua siata oku tukuiwa toke koloneke vilo. Lu popia hati, omunu o tendiwa lika okuti ulume wocili nda o kuete olondunge. Pole, vana va sakalala lupange ndeci, va karpinteiro, olongunja, kuenda vakuakutela utale, “ka va kũlĩhĩle esunga loku tetulula, kuenda ka va sangiwa pokati komanu va vangula olosapo.” Noke, Yesu wa situlula uhembi wolusapo luaco. Momo eci a kala omõla, wa enda oku yeva isiaye wokatumba karpinteiro oku u longisa ciwa ovina viatiamẽla ‘kesunga kuenda koku sunguluka’ kua Yehova! Ocili okuti, eye wa ci lingainga olonjanja vialua.

30. Ongangu yipi Yosefe a sila asongui vapata koloneke vilo?

³⁰ Tu pondola oku limbuka ekuatiso Yosefe a eca ku Yesu osimbu a kula. Omo okuti Yesu wa tatiwa ciwa vutila, wa kula luhayele haeye wa pamele. Handi vali, Yosefe wa pindisa omõlaye oco a kuate uloño woku linga upange. Yesu ka kũlĩhĩwile lika okuti omõla wa karpinteiro, eye wa kũlĩhĩwilevo okuti “karpinteiro.” (Mar. 6:3) Yosefe wa eca epindiso liwa. Asongui vepata va sukila oku setukula ongangu ya Yosefe, poku tata ciwa omãla vavo kuenda oku va longisa ovopange a ka va kuatisa kovaso yoloneke.

31. (a) Ovovangi api a lekisa otembo Yosefe a fa? (Tala  okakasia.) (b) Ongangu yipi Yosefe a tu sila?

³¹ Poku konomuisa Vembimbiliya ulandu wa Yesu eci a papatisiwa okuti otembo yaco wa tẽlisa 30 kanyamo, tu limbuka okuti Yosefe ka tukuiwile vali. Ovolandu a lekisa okuti eci Yesu a fetika upange waye woku kunda, Maria wa kala ocimbumba. (Tala okakasia losapi hati,  “Otembo Yipi Yosefe a fa?”) Pole, Yosefe wa sia ongangu yiwa yoku kala isia umue wa teyuila epata liaye, wa va tekula, kuenda wa pandikisa lekolelo toke eci a fa. Ene a va isia, lasongui vepata, kuenda Akristão vakuavo, setukuli ekolelo lia Yosefe.