Onduko ya Suku ya sonehiwa lololetala vikuãla kelimi lio Heveru יהוה, oyo yi sangiwa eci ci panda 7.000 kolonjanja Vovisonehua vio Heveru. Vembimbiliya lilo, ololetala viaco vikuãla via kũlĩhĩwa okuti o Tetragrama, vi lomboloka onduko “Yehova.” Onduko eyi, ya tukuiwa olonjanja vialua Vembimbiliya. Ndaño okuti asonehi Vembimbiliya va siata oku tukula Suku lolonduko vialua viesumbilo ndeci: “Ukuonene Wosi,” “Fũ,” kuenda “Ñala,” pole, o Tetragrama oyo lika ovo va kuama poku situlula onduko ya Suku.

Yehova Suku wa handeleka asonehi Vembimbiliya oco va tukule onduko yaye. Eye wa tuma uprofeto Yoeli oku soneha ndoco: “Wosi o vilikiya vonduko ya Yehova, o ka popeliwa.” (Yoeli 2:32) Suku wa vetiyavo ukualosamo umue oku soneha ndoco: “Omanu va limbuke okuti ove, onduko yove Yehova, ove lika wove Fũ kilu lieve liosi.” (Osamo 83:18) Ocili okuti, onduko ya Suku yi sangiwa velivulu Liolosamo ci soka 700 kolonjanja okuti, elivulu limue liupopi wocindekaise lia enda oku imbiwa kuenda oku tukuiwa lafendeli va Suku. Momo lie onduko ya Suku ka yi sangiwila Vambimbiliya alua? Momo lie Vembimbiliya lilo mu sangiwila onduko “Yehova”? Onduko ya Suku okuti Yehova yi lomboloka nye?

Momo lie onduko ya Suku ka yi sangiwila Vambimbiliya alua? Kuli asunga a litepa. Omanu vamue va siata oku sima okuti, Suku Ukuonene Wosi, ka sukila oku tukuiwa londuko yimue. Omanu vakuavo va siata oku yapuisiwa loviholo via va Yudea viokuti, ka citava oku tukula onduko ya Suku, pamue omo liusumba woku tomba onduko yaco. Handi vali, omanu vakuavo va tava okuti, lomue wa kũlĩha ciwa ndomo onduko ya Suku yi tukuiwa kuenje va nõlapo oku tukula olonduko viesumbilo ndeci: “Ñala” ale “Suku.” Pole, asunga aco ka a kuete esilivilo omo liatosi a kuãimo tu konomuisa ndeci:

• Omanu vana va sima okuti, Suku Ukuonene wosi ka sukila oku tukuiwa londuko yimue, ka va kapeleko uvangi wokuti volokopia viatete Viondaka yaye, oku kongelamo vina via puluka osimbu Kristu keyile palo posi, mu sangiwa onduko ya Suku. Ndomo ca lekisiwa  kefetikilo liocipama cilo, Suku wa handeleka okuti, onduko yaye yi sonehiwa Vondaka yaye ci soka 7.000 kolonjanja. Omo liaco, eye o yongola okuti, tu kũlĩha onduko yaye kuenda tu yi tukula.

• Vakuakupongolola okuti vopa onduko ya Suku Vembimbiliya omo lioviholo via va Yudea, ka va kapeleko etosi limue li kuete esilivilo lia velapo. Ndaño okuti vamue vakuavisonehua va Yudea va likala oku tukula onduko ya Suku, pole, volokopia Viambimbiliya avo ka va yupilemo. Voviña viosimbu via sangiwa ko Qumran, ocipepi Lokalunga ka ka Kuete Akimba, mu sangiwa onduko ya Suku povitumãlo vialua. Vamue vakuakupongolola Embimbiliya, va lekisa okuti onduko ya Suku ya molẽhele vovisonehua viatete kuenje va yi piñainya londuko yesumbilo yokuti, “ÑALA,” ya sonehiwa lololetala vinene. Pole, ku lingiwa epulilo liokuti: Momo lie vakuakupongolola va kuatela elianjo lioku upa onduko ya Suku Vembimbiliya, ndaño va kũlĩhĩle okuti, yi sangiwa Vembimbiliya olohulukãi vialua kolonjanja? Helie va kolela okuti, eye wa va ĩha omoko yoku linga epongoloko liaco Vembimbiliya? Ovo lika va pondola oku eca etambululo.

• Omanu vana va sima okuti ka citava oku tukula onduko ya Suku omo okuti lomue wa kũlĩha ciwa ndomo yi tukuiwa, va siata oku tukula lelianjo onduko ya Yesu. Pole, olondonge via Yesu vio kocita catete, via enda oku tukula onduko yaye lonjila ya litepa leyi Akristão valua koloneke vilo va siata oku kuama. Citava okuti Akristão va Yudea va enda oku tukula onduko ya Yesu vati: Ye·shuʹa‛. Kuenda onduko yesumbilo yokuti “Kristu” va enda oku yi tukula vati: Ma·shiʹach, ale “Mesiya.” Akristão va vangula o Helasi va enda oku tukula Yesu vati: I·e·sousʹ Khri·stosʹ kuenda Akristão va vangula o Latim, va enda oku yi tukula vati, Ieʹsus Chriʹstus. Lekuatiso liespiritu sandu, onduko yaye ya pongoluiwa kelimi lio Helasi ya sonehiwa Vembimbiliya. Eci ci lekisa okuti Akristão vo kocita catete, va kuama lesunguluko onduko ya kũlĩhĩwile calua lomanu kelimi liavo. Cimuamue haico okuti, Ocisoko Coku Pongolola Embimbiliya li Kola—Epongoluilo Lioluali Luokaliye ca sima okuti, ca sunguluka oku tukula onduko “Yehova,” ndaño okuti onjila ndomo ya pongoluiwa haicoko ya enda oku tukuiwa kelimi lio Heveru yo kosimbu.

Momo lie Vembimbiliya li Kola—Epongoluilo Lioluali Luokaliye mu sangiwila onduko “Yehova”? Kelimi Liumbundu, ololetala vikuãla (יהוה) vio Tetragrama, vi lomboloka ololetala YHWH. Ocili okuti, pokati kolondaka viosi via sonehiwa kelimi lio Heveru kosimbu o Tetragrama ka ya sonehiwile lololetala ndeci, a, e, i, o, u. Eci o Heveru yo kosimbu ya kala elimi li vanguiwa eteke leteke lomanu, ca lelukile ku vakuakutanga oku kuama ololetala viaco.

Eci pa pita ohulukãi yanyamo noke yoku malusula Ovisonehua vio Heveru, olonoño vimue via va Yudea via sanga onjila yimue ale olondimbukiso vi lekisa ndomo ololetala a, e, i, o, u, vi sukila oku tukuiwa poku tanga o Heveru. Kotembo yaco, va Yudea valua va kuatele ovisimĩlo viatiamẽla koviholo viokuti, ka ca sungulukile oku tukula  onduko ya Suku lolukandi. Omo liaco, va yi piñainya lolondaka vikuavo. Citava okuti, eci olonoño viaco via kopiyala o Tetragrama, via kongela ololetala a, e, i, o, u, lolondaka via piñainyiwa kumue lololetala vikuãla okuti, vi lomboloka onduko ya Suku. Omo liaco, oviña via kuatele ololetala a, e, i, o, u, ka vi kuatisa oku limbuka ndomo kosimbu onduko ya Suku ya enda oku tukuiwa kelimi lio Heveru. Omanu vamue va sima okuti onduko ya Suku ya enda oku tukuiwa hati, “Yahweh.” Pole, vakuavo va sima okuti, ya enda oku tukuiwa lolonjila via litepa. Vociña cimue Cokalunga ka ka Kuete Akimba, mua sonehiwa onepa yimue yelivulu Liovisila kelimi lio Helasi okuti, onduko ya Suku ya pongoluiwa hati, Iao. Handi vali, asonehi vatete vo ko Helasi, va simavo okuti, onduko ya Suku yi tukuiwa hati, Iae, I·a·beʹ, kuenda I·a·ou·eʹ. Pole, ka kuli esunga lioku kuata olonamalãla viatiamẽla kulandu waco. Momo, ka tua kũlĩhĩle ndomo kosimbu afendeli va Suku va enda oku tukula onduko yaco kelimi lio Heveru. (Efetikilo 13:4; Etundilo 3:15) Pole, tua kũlĩha okuti, Suku poku sapela lafendeli vaye, wa enda oku tukula onduko yaye olonjanja vialua. Kuenje ovo va endavo oku tukula onduko yaco poku sapela laye kuenda va kuatele elianjo lioku yi tukula poku sapela lomanu vakuavo.—Etundilo 6:2; 1 Olosoma 8:23; Osamo 99:9.

Momo lie Vembimbiliya lilo mu sangiwila onduko “Yehova”? Momo onduko ya Suku yi kuete ulandu walua Kumbundu.

Ndeci Embimbiliya li Kola, lio 1963 li tukula onduko “Yehova” olonjanja vialua. Cimuamue haico okuti, onduko yaco ya kũlĩhĩwavo kalimi akuavo. Ndeci, onjanja yatete onduko ya Suku ya tukuiwa Vembimbiliya Liongelesi, ca kala kunyamo wo 1530 Vembimbiliya lio Pentateuku lia pongoluiwa la William Tyndale. Eye, wa tukula onduko ya Suku hati: “Iehouah.” Omo okuti vokuenda kuotembo elimi Liongelesi lieya oku pita vapongoloko, onduko ya Suku ya pitavo vapongoloko amue poku yi tukula. Ndeci, kunyamo wo 1612, Henry Ainsworth, eci a pongolola elivulu Liolosamo, wa tukula onduko ya Suku hati: “Iehovah.” Kunyamo wo 1639, eci alivulu aco a konomuisiwa kuenda a sandekiwila  kumosi lo Pentateuku, onduko ya Suku ya sonehiwa hati: “Jehovah.” Kunyamo wo 1901, vakuakupongolola vana va sandeka Embimbiliya losapi hati: American Standard Version, va tukula onduko “Jehovah,” apa onduko ya Suku ya molẽhele vovisonehua vio Heveru.

Onoño yimue koku konomuisa Embimbiliya yi tukuiwa hati, Joseph Bryant Rotherham, velivulu a pongolola kunyamo wo 1911, losapi hati: Studies in the Psalms poku lombolola esunga lieci a tukuila onduko “Jehovah” okuti ka yi tukuile “Yahweh” eye wa popia hati wa yonguile okuti, “onduko yaco yi sonehiwa lonjila yimue ya kũlĩhĩwa lomanu okuti, (yi taviwa ciwa) la vakuakutanga Embimbiliya.” Kunyamo wo 1930, onoño yikuavo yi tukuiwa hati, A. F. Kirkpatrick, ya lombololavo ovina vimuamue viatiamẽla konduko “Jehovah.” Eye wa popia hati: “Koloneke vilo, omanu vana va loñoloha koku vangula alimi, va popia vati, onduko ya Suku yi sukila oku tangiwa hati, Yahveh ale Yahaveh; pole, tunde kosimbu, kelimi Liongelesi ya enda oku tukuiwa hati, JEHOVAH. Momo, oku kũlĩha ndomo onduko yaco yi tukuiwa, hacoko ci kuete esilivilo lia velapo, pole, ca velapo oku limbuka okuti, oyo Onduko Yaye kuenda ka yi piñainyiwa londuko yesumbilo yokuti ‘Ñala.’”

Onduko Yehova yi lomboloka nye? Kelimi lio Heveru onduko Yehova yopiwa kondaka yimue yi lomboloka “oku kala.” Kuenje, olonoño vialua vi tava okuti, ondaka yaco kelimi lio Heveru, yi tiamisiwila koku koka. Omo liaco, elomboloko Liocisoko Coku Pongolola Embimbiliya li Kola—Epongoluilo Lioluali Luokaliye lieli okuti, onduko ya Suku yi lomboloka okuti, “Eye o Koka Okuti Cimue ci Kala.” Ocili okuti, olonoño vi kuete ovisimĩlo via litepa. Omo liaco, tu sukila oku yuvula oku kuata olonamalãla viatiamẽla kelomboloko liaco. Elomboloko lionduko yaco, li likuata ciwa locikele ca Yehova coku kala Ululiki wovina viosi kuenda coku Tẽlisa Ocipango caye. Eye ka lulikile lika oluali kuenda oviluvo viosi via loñoloha. Pole, osimbu ovolandu alua a kasi oku situluiwa, eye amamako oku koka okuti ocipango caye ci tẽlisiwa.

Ocili okuti, elomboloko lionduko Yehova, ka li sulila lika kolondaka vi sangiwa kelivulu Lietundilo 3:14 viokuti: “Ame Ndi ka Kala Eci Nda Panga Oku Kala” ale “Ame Ndi ka Lekisa Oku Kala Eci Ame Ndi ka Lekisa Oku Kala.” Omo liaco, olondaka evi, ka vi situlula elomboloko lia suapo lionduko ya Suku. Pole, vi situlula onepa yimue yocituwa ca Suku poku lekisa okuti, eye o kala eci ci sukiliwa vepuluvi lepuluvi oco a tẽlise ocipango caye. Omo liaco, ndaño okuti vonduko Yehova mua kongela ocisimĩlo eci, pole, ka ci sulila lika kovina eye a panga oku kala. Velomboloko liaco, mua kongelavo ovina a yongola okuti vi tẽlisiwa loviluvo viaye kuenda oku tẽlisa ocipango caye.