Momo lie koloneke vilo ku kasilili Ambimbiliya alua a pongoluiwa kalimi a litepa? Ove hẽ o tenda Ambimbiliya o kaliye ndocina cimue ci ku kuatisa oku kuata elomboloko liulandu walio? Oku lilongisa catiamẽla kono ya-o, ci pondola oku ku kuatisa oku kũlĩhĩsa lutate ulandu waco.

Catete, helie wa soneha Embimbiliya kuenda otembo yipi?

Embimbiliya lia tepiwa volonepa vivali. Onepa yatete yi kuete 39 kalivulu mu sangiwa “olondaka vi kola via Suku.” (Va Roma 3:2) Alume vakuekolelo va tumiwa la Suku oco va sonehe alivulu aco vokuenda kueci ci soka 1.100 kanyamo oku upisa kunyamo wo 1513 O.Y., toke kunyamo wo 443, O. Y. Ovo va soneha tete kelimi lio Heveru, kuenje onepa yaco tua siata oku yi tukula okuti, Ovisonehua vio Heveru kuenda ya kũlĩhĩwavo okuti Otestamento Yale.

Onepa yavali, yi kuete eci ci soka 27 kalivuku, a sangiwavo ‘vondaka ya Suku.’ (1 Va Tesalonike 2:13) Suku wa vetiya olondonge via Yesu Kristu oco va sonehe alivulu aco vokuenda kuotembo yimue yitito, okuti ci soka 60 kanyamo oku u pisa kunyamo 41 K.K., toke kunyamo 98 K.K. Ovo va soneha alivulu aco kelimi lio Helasi, kuenje tua siata oku tukula onepa yaco okuti, Ovisonehua vio Helasi kuenda ya kũlĩhĩwavo okuti Otestamento Yokaliye.

Oku kongela alivulu aco a soka 66, ci tẽlisa Embimbiliya okuti esapulo lia Suku komanu. Pole, momo lie kua vokiyiwila Ambimbiliya akuavo? Tu konomuisi asunga atatu.

• Oco ci ecelele omanu oku tanga Embimbiliya kelimi liavo muẽle.

• Oco ku limbukiwe akulueya omanu vana va soneha kuenda oku soneha ulandu waco ndomo u sangiwa Vovisonehuua viatete.

• Oco ulandu u kapiwe vupopi wa siata koloneke vilo.

Konomuisa ndomo ovina viaco via kongeliwile volonepa vivali viatete.

Eci handi kua kambele 300 kanyamo osimbu Yesu keyile palo posi, asonehi vamue va Yudea va fetika oku pongoluila Ovisonehua vio Heveru kelimi likuavo okuti, o Helasi. Embimbiliya liaco lieya oku kũlĩhĩwa okuti, o Septuanginta yo Helasi. Momo lie kua lingiwila upange waco? Oco ci kuatise va Yudea vana va vangula elimi lio Helasi oku kũlĩha “ovisonehua vi kola.”—2 Timoteo 3:15.

O Septuaginta ya kuatisavo omanu valua okuti ka va kaile va Yudea, vana va vangula o Helasi oco va kũlĩhe eci Embimbiliya lilongisa. Ndamupi? “Oku u pisa vocakati cocita catete,” Ulongisi W. F. Howard wa popia hati: “Akristão vosi va kuatele Embimbiliya kuenda olomisionaliu via fetika oku enda kolosunangonga viosi ‘loku lekisa ovisonehua okuti Yesu eye Mesiya.’” (Ovilinga 17:3, 4; 20:20) Eli olio esunga lieci va Yudea valua “ka va lekisile vali onjongole yoku kuata o Septuaginta” ndomo ca sonehiwa la F. F. Bruce, ukuakukonomuisa Embimbiliya.

Pole, olondonge via Yesu viamamako oku tambula alivulu Ovisonehua vio Helasi, loku a kongela lo Septuaginta ya pongoluiwa oku u pisa Kovisonehua vio Heveru kuenda vi panga onepa Kembimbiliya tu kuete koloneke vilo.

Noke yoku pita 300 kanyamo tunde eci Embimbiliya lia malusuiwa, ulongisi Jerome wa soneha Embimbiliya lio Latin, lieya oku tukuiwa hati Vulgata Latina. Nda okuti, kotembo yaco kua kala ale Ambimbiliya alua kelimi lio Latin, momo lie ca sukilile limue liokaliye? Elivulu limue li lombolola eci catiamẽla Kembimbiliya li lekisa ndoco: “Jerome wa yonguile oku pongolola ovinimbu via sonehiwile lãvi kuenda oku piñainya olondaka viopiwamo ocipango.

Jerome wa pongolola ovinimbu vialua via sonehiwile lãvi. Pole, vokuenda kuotembo asongui vetavo ka va tavele apongoloko aco! Ovo va popia okuti Embimbiliya lio Vulgata Latina olio lika li taviwa kuenda vamamako oku ci linga vokuenda kuanyamo! O Vulgata ka ya kuatisile omanu oku kuata elomboloko Liembimbiliya momo, omanu valua ka va kũlĩhĩle elimi lio Latin.

Vokuenda kuotembo yaco, omanu va amamako oku pongolola Ambimbiliya ndeci Embimbiliya limue li tukuiwa hati, Pesita Suriaku vokuenda kuocita catãlo O. Y. Pole, upange waco ka wa pitĩlile toke kocita 14 kuenje ca kisika okuti ku lingiwa alikolisilo okaliye oco omanu vana ka va tangele va kuate Ovisonehua kelimi liavo.

Kocita 14 ko Inglaterra, John Wycliffe wa fetika upange woku liyovola kelimi limue ka li vanguiwa vali, poku pongolola Embimbiliya limue kelimi Liongelesi, elimi lina okuti omanu vofeka yaye va pondola oku kuata elomboloko. Noke olonjila vioku panga alivulu omõlaye Johannes Gutenbergs a sokiya, via kuatisa vakuakulilongisa oku sandeka Ambimbiliya okaliye kalimi a litepa ko Europa.

Eci kueya oku molẽha Ambimbiliya alua kelimi Liongelesi, vakuakupembula va pisa ocisimĩlo coku pongoluila Ambimbiliya kelimi limuamue. Kocita 18 ocitunda cimue ci tukuiwa hati, John Lewis wo ko Inglaterra wa soneha ndoco: “Omo okuti vokuenda kuotembo alimi a pongoloka, ci sukila oku linga apongoloko Vambimbiliya osimbu oco a kuate upopi wokaliye okuti omanu vosi va kuata elomboloko.”

Koloneke vilo, vakuakukonomuisa va pondola oku kũlĩhĩsa lutate Ambimbiliya osimbu a pongoluiwa. Ovo va kuete elomboloko lialimi osimbu Embimbiliya lia pongoluiwa kuenda va kuete ovisonehua viosimbu Viembimbiliya via siata oku sangiwa koloneke vilo. Ovio vi kuatisa oku soneha ulandu Wembimbiliya ndomo u sangiwa vovisonehua viatete.

Ci kuete esilivilo oku kuata Ambimbiliya okaliye. Pole, catiamẽla Kambimbiliya amue, ci sukila oku lekisa utate.  * Nda okuti vakuakupongolola Embimbiliya vupopi wokaliye va vetiyiwa locisola cocili vakuetele Suku, upange ovo va linga u pondola oku tu kuatisa calua.