EDZANI u humbula ni Mukriste wa ḓanani ḽa u thoma ḽa miṅwaha. Tshivhidzo tshine na vha khatsho tshi kha ḓi tou bva u wana vhurifhi vhu bvaho ha muapostola Paulo. Musi no thetshelesa vhu tshi khou vhaliwa, ni ṱhogomela uri kanzhi Paulo o redza kha “maṅwalo makhethwa” ane a vha Maṅwalo a Luheberu. (2 Timotheo 3:15) Ni humbula uri, ‘Ndi ṱoḓa u vhona uri eneo mafhungo o redzwa ngafhi.’ Fhedzi zwenezwo zwi ḓo vha zwi songo leluwa. Ndi ngani?

Ṱhogomelani nḓila ye maṅwalwa a “maṅwalo makhethwa” e a vha e hone misini ya Paulo a vha e ngayo. Ḽiṅwe ḽao ḽo sumbedzwa kha ino thero—tshipiḓa tsha bugu ya Yesaya kha Mipombo ya Lwanzhe lwo Faho. Ni khou vhona mini? Mafhungo a songo fhandekanywaho! A hu na zwiga zwa u vhala na u awelanyana. A hu na ndima na ndimana dzine ra dzi shumisa ṋamusi.

Vhaṅwali vha Bivhili a vho ngo fhandekanya mulaedza wavho wa vha ndima kana ndimana. Vho sokou ṅwala mulaedza woṱhe we Mudzimu a vha vhudza u itela uri vhavhali vha kone u u vhala woṱhe, hu si u sokou vhala zwipiḓa zwawo. Naa a si zwithu zwine na zwi ita musi ni tshi wana vhurifhi ha ndeme vhu bvaho kha muthu ane na mu funa? A ni sokou vhala zwipiḓa zwa vhurifhi, fhedzi ni vhu vhala hoṱhe.

Naho zwo ralo, u sa vha na ndima na ndimana zwo ita uri hu vhe na vhuleme. Musi Paulo a tshi redza maipfi awe, o vha a tshi ri, “samusi ho ṅwalwa” kana “zwe Yesaya a dzula o amba.” (Vharoma 3:10; 9:29) Zwo vha zwi tshi ḓo konḓa vhukuma u wana yeneyo miredzo, nga nnḓa ha musi no vha no ḓowelana na “maṅwalo makhethwa.”

Zwiṅwe hafhu, eneo “maṅwalo makhethwa” o vha a sa sokou vha mulaedza muthihi u bvaho ha Mudzimu. Mafheleloni a ḓanani ḽa u thoma ḽa miṅwaha C.E., eneo maṅwalo o vha a tshi katela maṅwalo a 66! Ndi ngazwo vhavhali vhanzhi vha Bivhili ṋamusi vha tshi takalela u vha na ndima na ndimana dzine dza vha thusa u wana maṅwe mafhungo o livhaho, u fana na miredzo minzhi i re kha marifhi a Paulo.

Ni nga ḓivhudzisa uri, ‘Ndi nnyi o dzhenisaho ndima na ndimana dza Bivhili?’

Mufunzi wa Muisimane ane a pfi Stephen Langton we nga murahu a vha Mubishopho muhulwane wa Canterbury, ndi ene we a dzhenisa ndima kha Bivhili. O ita zwenezwi mathomoni a ḓanani ḽa vhu-13 ḽa miṅwaha C.E., musi a tshi kha ḓi vha mudededzi Yunivesithi ya Paris ngei Fura.

Musi Langton a sa athu u vha hone, vhagudi vha Bivhili vho lingedza nḓila nnzhi dza u fhandekanya Bivhili uri i vhe zwipiḓa kana ndimana ṱhukhu uri vha kone u redza maṅwalo nga hu leluwaho. Edzani u humbula nḓila ye zwa vha zwi tshi nga leluwa ngayo musi vha tshi khou ṱoḓa luṅwalo kha ndima nthihi nṱhani ha u i ṱoḓa kha bugu yoṱhe, i ngaho bugu ya Yesaya ine ya vha na ndima dza 66.

Naho zwo ralo, zwenezwi zwoṱhe zwo ita uri hu vhe na vhuleme. Vhagudi vho ita nḓila nnzhi dzi sa fani na dzi sa tshimbidzani. Kha iṅwe yadzo, bugu ya Marko yo vha yo fhandekanywa nga ndima dzi ṱoḓaho u vha 50, hu si dza 16 dzine ra vha nadzo ṋamusi. Misini ya Langton, ho vha hu na vhagudiswa vha bvaho mashangoni manzhi nahone vha ya ngei Paris vha tshi bva mashangoni  avho vho fara Bivhili dzavho. Naho zwo ralo, vhadededzi na vhagudiswa vho vha vha sa koni u ṱalutshedza nga hu leluwaho he vha redza hone maṅwalwa. Ndi ngani? Ngauri nḓila ye vha fhandekanya ngayo ndima kha maṅwalo avho zwo vha zwi sa tshimbidzani.

Nga zwenezwo, Langton o ita maitele maswa a u fhandekanya ndima. The Book—A History of the Bible, i ri: “Vhavhali na vhamaṅwalo vho vha vha tshi takalela enea maitele, nahone a phaḓalala nga u ṱavhanya ngei Yuropa.” O ri ṋea nomboro dza ndima dzine ra dzi wana kha Bivhili nnzhi ṋamusi.

Nga murahu ha miṅwaha ya 300, vhukati ha ḓanani ḽa vhu-16 ḽa miṅwaha, mugudi wa mugandisi wa ngei Fura we a vha a tshi ḓivhea ane a pfi Robert Estienne, o ita uri zwithu zwi leluwe nga ho engedzeaho. Tshipikwa tshawe tsho vha tshi tsha uri vhathu vha gude Bivhili. O ṱhogomela nḓila ye zwa vha zwi zwa ndeme ngayo u vha na maitele a fanaho a nomboro dza ndima na ndimana.

Estienne ho ngo ḓa na muhumbulo wa u fhandekanya maipfi a Bivhili a vha ndimana. Vhaṅwe vho vha vho no ita zwenezwo. Sa tsumbo, maḓanani a miṅwaha a u thoma, vhaṅwalululi vha Vhayuda vho fhandekanya Bivhili yoṱhe ya Luheberu kana tshipiḓa tsha Bivhili tshine nga ho ḓoweleaho tsha vhidzwa Thestamennde ya Kale tsha vha ndimana hu si ndima. Zwiṅwe hafhu, mvelaphanḓa ye ya itwa kha sia ḽa ndima, yo ita uri hu si tsha tevhelwa maitele a fanaho.

Estienne o fhandekanya Maṅwalo a Tshikriste a Lugerika kana zwine zwa vhidzwa Thestamennde Ntswa, zwa vha kha ndimana ntswa dzine dza vha na nomboro nahone a dzi ṱanganya na dze dza vha dzo no vha hone kha Bivhili ya Luheberu. Nga 1553, o gandisa Bivhili yo fhelelaho (nga Lufura) i na ndima na ndimana dzi fanaho na dzine dza vha kha Bivhili dzine dza shumiswa ṋamusi. Vhaṅwe vhathu vho sasaladza zwenezwi nahone vha amba uri ndimana dzi fhandekanya mulaedza u re Bivhilini wa vha zwipiḓa, zwa ita u nga ndi mafhungo a sa tshimbidzani. Fhedzi maitele awe o ṱavhanya u shumiswa nga vhagandisi vha Bivhili.

Ndima na ndimana dzo nomboriwaho, zwi vhonala hu muhumbulo wo leluwaho. Zwenezwi zwi ita uri ndimana iṅwe na iṅwe ya Bivhili i vhe na “ḓiresi” yo khetheaho, u fana na khoudu ya poswo. Vhukuma, nḓila ye ndima na ndimana zwa fhandekanywa ngayo a zwo ngo hevhedzwa nga Mudzimu nahone nga zwiṅwe zwifhinga zwi fhandekana fhethu hu songo teaho. Fhedzi zwi ita uri zwi ri lelutshele u wana maṅwalo, u amba nga hao kana u vhudza vhaṅwe nga ha dziṅwe ndimana dze dza ri kwama, u fana na musi ri tshi swaya mibulo kana maipfi ane ra ṱoḓa u a humbula ane a vha kha ḽiṅwalwa kana bugu.  

Naho zwo leluwa u vha na Bivhili yo fhandekanywaho ya vha ndima na ndimana, dzulani ni tshi humbula uri ndi zwa ndeme u pfesesa mulaedza woṱhe u bvaho ha Mudzimu. Ṱahulelani u vha na mukhuvha wa u vhala mafhungo oṱhe ane a vha Bivhilini nṱhani ha u sokou khetha ndimana. U ita nga u ralo zwi ḓo ni thusa uri ni ḓowelane nga ho engedzeaho na ‘maṅwalo makhethwa, ane a kona u ni ṱalifhisa uri ni tshidzwe.’—2 Timotheo 3:15.