KON nababaraka ka o nahahadlok tungod han damu nga magraot nga news, diri ka nag-uusahan. Han 2014, hi Barack Obama nga presidente han Estados Unidos hito nga panahon, nagsiring nga tungod han magraot nga news damu an naghuhunahuna “nga an kalibotan hirani na mabungkag . . . ngan waray bisan hin-o an makakapugong hito.”

Pero waray pag-iha katapos niya iyakan ito, positibo nga nagpahayag hiya hin mga estratihiya nga magsusulbad han damu nga problema ha kalibotan. Gintawag niya an pipira nga inisyatibo han gobyerno nga “maopay nga sumat” ngan nagsiring nga “naglalaom gud” hiya ngan “positibo hinduro.” Karuyag sidngon, para ha iya, an pangalimbasog han mga tawo nga may mag-opay nga motibo mahimo makapugong han kabungkagan nga mahitatabo ha bug-os nga kalibotan.

Ito liwat an panhunahuna han damu. Pananglitan, an iba nasarig ha syensya ngan naghuhunahuna nga magkakaada malaksi nga pag-uswag ha teknolohiya nga makakasulbad han mga problema ha kalibotan. Usa nga eksperto ha digital technology ngan innovation an positibo nga nagsiring nga ha 2030, “an aton teknolohiya magigin yinukot ka pilo nga mas maopay ngan ha 2045, magigin minilyon ka pilo nga mas maopay ito.” Hiya nagdugang: “Nagtitikaopay an aton kahimtang. Bisan kon nagtitikadaku an aton problema, nagigin mas malaksi an aton kapasidad ha pagsulbad hito.”

Ano gud karaot an kahimtang han kalibotan? Hirani na gud ba mabungkag an kalibotan? Bisan kon may mga syentista ngan mga politiko nga nagpapasarig nga magigin maopay an tidaraon, damu la gihapon an nagruruhaduha hito. Kay ano?

Sigurado nga may-ada ka mahuhunahuna nga iba pa nga duro nga peligro ha aton kinabuhi. Bisan pa hito, waray ka mabibilngan nga makapatagbaw nga solusyon para ha aton tidaraon  kon an karaotan la nga nahitatabo yana an imo paghihinunahunaon. Ito liwat an bangin isiring han iba mahitungod ha mga ginsisiring han mga politiko ngan mga syentista. Kondi sugad han gin-unabi ha nahiuna nga artikulo, damu an nakabiling hin makakombinse nga baton ha mga pakiana mahitungod ha kahimtang han kalibotan ngan ha tidaraon. Diin ito mabibilngan?

HINGANIBAN PARA HA PAGPATAY HIN DAMU NGA TAWO. Bisan pa han duro nga pangalimbasog han Nagkakaurosa nga mga Nasud ngan han iba pa nga mga organisasyon, napakyas hira ha pagpoo han nuklear nga mga armas. Lugod, ginmiminos han pipira nga magraot nga lider an mga balaud may kalabotan ha mga armas. An mga nasud nga naghihimo hin nuklear nga hinganiban tikang pa hadto nagpipinangalimbasog ha pagpauswag han ira mga bomba basi magin mas makamaratay ito. An mga nasud nga waray kapas hadto ha pagpatay hin mga tawo may kapas na yana ha pagpatay hin damu hinduro nga tawo.

An pagin andam han mga nasud ha nuklear nga girra an rason kon kay ano nga peligroso gud ukyan an kalibotan, bisan ha panahon han “kamurayawan.” “Pananglitan, an mga lethal autonomous weapons system nga mahimo umatake ngan pumatay hin mga tawo bisan kon waray mag-operate hito labi nga nakakapabaraka gud,” siring han Bulletin of the Atomic Scientists.

PAGDAMU HAN SAKIT. Limitado la an nahihimo han syensya nga magsisiguro hin mahimsog nga panlawas. Nagtitikakalyap an altapresyon, duro nga katambok, polusyon ha hangin, ngan pag-abuso ha droga, nga ngatanan hinungdan hin mga sakit. Nagtitikadamu an namamatay tungod han iba-iba nga sakit sugad han kanser, sakit ha kasingkasing, ngan diabetes, bisan kon diri ini nakakatapon. Nagtitikadamu liwat an nababaldado tungod han iba pa nga sakit, upod na an sakit ha hunahuna. Ngan han naglabay pa la nga mga tuig, nagkaada diri ginlalaoman nga mga epidemya han makamaratay nga mga sakit sugad han Ebola ngan Zika virus. Salit diri na napupugngan han tawo an kadaot nga nahihimo han sakit, ngan baga hin diri na ito mawawara!

PAGDAOT HAN TAWO HA PALIBOT. Padayon nga gindadaot han mga pabrika an aton palibot. Minilyon an namamatay kada tuig tungod han pakahanggab hin mahugaw nga hangin.

An mga indibiduwal, mga komunidad, ngan mga ahensya han gobyerno padayon nga naglalabog ha kadagatan hin mga hugaw, mga basura ha medikal ngan agrikultural, mga plastik, ngan iba pa. “Inin nakakahilo nga mga hugaw nakakadaot ha mga hayop ngan mga tanom ha kadagatan, pati ha mga tawo nga nakaon hito,” siring han Encyclopedia of Marine Science.

Ngan nagtitikaubos na an aton irimnon nga tubig. Hi Robin McKie nga awtor ha syensya ha Britanya, angayan nga nagpahamangno: “An kalibotan naatubang hin krisis ha tubig nga makakaapekto ha ngatanan nga dapit han tuna.” Para ha mga politiko, an problema ha kakulang hin tubig kasagaran nga hinimo la han tawo ngan posible magresulta hin dagku nga problema.

PAGBULOS HAN PALIBOT HA TAWO. An magkusog nga bagyo, buhawi, ngan linog nagriresulta hin nakakadaot nga pagbaha, landslide, ngan iba pa. Nagtitikadamu nga tawo an namamatay o naaapektohan gud hini. Hinbaroan pinaagi han usa nga pag-aram han U.S. National Aeronautics and Space Administration nga daku an posibilidad han pagkaada “mas makusog nga mga bagyo, makamaratay nga kapaso, ngan mas delikado nga sikolo han duro nga pag-inuran ngan huraw.” Pupoohon ba han palibot an katawohan?

Sigurado nga may-ada ka mahuhunahuna nga iba pa nga duro nga peligro ha aton kinabuhi. Bisan pa hito, waray ka mabibilngan nga makapatagbaw nga solusyon para ha aton tidaraon kon an karaotan la nga nahitatabo yana an imo paghihinunahunaon. Ito liwat an bangin isiring han iba mahitungod ha mga ginsisiring han mga politiko ngan mga syentista. Kondi sugad han gin-unabi ha nahiuna nga artikulo, damu an nakabiling hin makakombinse nga baton ha mga pakiana mahitungod ha kahimtang han kalibotan ngan ha tidaraon. Diin ito mabibilngan?