LOLOTOGA ni taʼu, neʼe ui e te hahaʼi valoki ʼo te Tohi-Tapu neʼe mole maʼuli moʼoni ia te Hau ko Pelesatesale, ʼae ʼe talanoa ki ai ʼi te tohi ʼo Taniela. (Tan. 5:1) Neʼe natou palalau feia, he neʼe mole maʼu e te hahaʼi alekeolosia he ʼu fakamoʼoni neʼe maʼuli moʼoni te Hau ʼaia. Kae neʼe fetogi leva ʼi te taʼu 1854. Kotea tona tupuʼaga?

ʼI te taʼu 1854, ko te tagata fakafofoga ʼo te puleʼaga Pilitania ko J. G. Taylor neʼe alu ʼo mamata te ʼu toega ʼo te kolo ʼafeā ko Ule. ʼE tuʼu te kolo ʼaia ʼi te temi nei ʼi te potu saute ʼo Ilakia. Neʼe ina maʼu ʼi te toe tule lahi he ʼu maka takafuafua. Neʼe satimeta 10 tonatou loa, pea neʼe togi ʼi ai he faʼahiga tohi. Neʼe tohi ʼi te tahi maka te kole ʼae ke maʼuli fualoa te Hau ʼo Papiloni ko Naponite, ʼo feia mo tona foha lahi ko Pelesatesale. Koia, neʼe tonu ke fakamoʼoni e te hahaʼi valoki ia te faʼahi ʼaeni: ʼE fakamoʼoni e te ʼu maka takafuafua ʼaia, ko Pelesatesale neʼe ko he tagata neʼe maʼuli moʼoni.

ʼE mole ui pe ʼi te Tohi-Tapu neʼe maʼuli moʼoni ia Pelesatesale. Kae ʼe toe ui ai neʼe ko te hau. Neʼe mole toe tui foki te hahaʼi valoki ki te faʼahi ʼaia. Ohage la, ʼi te teitei taʼu 1875, neʼe tohi e te tagata poto ko William Talbot, ko “Pele-sale-usule [ʼae ko Pelesatesale] neʼe kaugā hau mo tana tamai ko Naponite. Kae ʼe mole he fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia.”

Kae neʼe iloʼi leva pe ʼe ko ai ʼae neʼe moʼoni, ʼaki te ʼu meʼa ʼae neʼe togi ʼi te tahi ʼu maka takafuafua. Neʼe fakaha ai, ʼi te temi ʼaia, neʼe mavae ʼo fualoa ia te tamai ʼa Pelesatesale, ia te Hau ko Naponite, mai Papiloni. Pea kotea ʼae neʼe hoko ʼi te temi ʼae neʼe puli ai? ʼE ui fenei e te tikisionalio: “ ʼI te temi ʼae neʼe mavae ai ia Naponite, neʼe ina tuku te pule kia Pelesatesale pea ke tokaga ki tana foʼi kautau.” Koia, neʼe toe maʼu mo Pelesatesale te tuʼulaga hau ʼi te temi ʼaia. Pea neʼe ui e Alan Millard, ʼae ko te tagata alekeolosia pea mo poto ʼi te ʼu lea, neʼe moʼoni pe te ui ʼae ʼi “te Tohi ʼo Taniela ko Pelesatesale neʼe ko he ‘hau.’ ”

ʼE mahino ia, ʼe iloʼi e te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua, ʼe maʼu ʼi te Tohi-Tapu te fakamoʼoni ʼae ʼe tuha ia te tohi ʼo Taniela mo te falala pea ʼe haʼu mai te ʼAtua.—2 Tim. 3:16.