RAYOG ni ngam beeg e Bible ko thin ni Hebrew, fa? Sana dabiyog. Bin riyul’ riy e, sana dawor mu guy ba ken e Bible ni kan ngongliy ni thin ni Hebrew. Machane, faan ga ra fil ban’en u murung’agen be’ nib llowan’ ni immoy ko bin 16 e chibog ni ka nog Elias Hutter ngak nge fa gal ke Bible ni ngongliy ni thin ni Hebrew, ma sana ra k’aringem ni nge ga’ fan u wan’um e thin ni bay u lan e ke rom e Bible.

Ni gargelnag Elias Hutter ko duw ni 1553 u bochi binaw ni ka nog yu Görlitz ngay ni bay e chiney u bangi ban’en nib chugur ko mathil nu Chiyamen, nge Poland, nge Czech Republic. I fil Hutter e thin ko pi nam ni bay ko ngek u Asia u reb e skul u Jena ni ka nog e Lutheran University ngay. Nap’an ni ka fini gaman 24 e duw rok, ma aram min dugliy ni nge mang reb e sensey u Leipzig ni nga i fil e thin ni Hebrew ko girdi’. Cha’ney e ir be’ ni ma guy rogon ni nge mon’ognag e skul, ere boch nga tomuren ma aram me sunmiy reb e skul u Nuremberg nrayog ni nge fil be’ e thin riy ni Hebrew, nge Greek, nge Latin, nge Chiyamen u lan aningeg e duw. Ngiyal’ nem e dabiyog ni ngan rin’ ban’en ni aram rogon u yugu boch e skul nib tolang.

Nap’an e duw ni 1587, ma aram me ngongliy Hutter ba ken e Bible ni thin ni Hebrew ni kemus ni yigoo Genesis nge mada’ ko Malaki. Fithingan e re ke Bible nem ni tay e Derekh ha-Kodesh ni kan fek ko fare thin nu Bible ni bay ko Isaiah 35:8 (BT). Fan e re thin nem e “Kanawoen e Thothup.” Bochan nrib fel’ yaan e yol u lan e re ke Bible nem, ma aram fan nrayog ni nga nog ni “gubin ban’en riy e rib manigil.” Machane, n’en nrib fel’ ko re ke Bible nem e aram e rayog ni nge fanay e girdi’ ni ngar filed e thin ni Hebrew.

Faanra nge tamilang u wan’dad fan nrib ga’ e ayuw nrayog ni nge pi’ e re ke Bible ney ngak e piin ni yad be fil e thin ni Hebrew, ma som’on e ngad weliyed l’agruw e magawon ni ma mada’nag e piin ni yad be guy rogon ni ngar filed rogon i beeg e Bible ko thin ni Hebrew. Som’on e, yu ken ni baaram e Bible ni un ngongliy ni thin ni Hebrew e un ngongliy ni yibe fanay boch e yol ni Hebrew ni boor e girdi’ nde nang. Ma bin migid e, pi yol ni un puthuy nga tabolngin nge tungun bbug e thin e i mo’maw’nag ngak be’ ni be beeg e pi Bible nem ni nge nang ko ri mang fare bugithin ni be beeg. Am lemnag fare bugithin ni Hebrew ni נפשׁ (ni kan pilyeg ko yol ni Meriken ni ne’phesh), ni be yip’ fan e “girdi’ ara gamanman.” Yira beeg e re bugithin ney ko Ezekiel 18:4, ma kan puthuy fa gal yol ni ה (ha) nga tabolngin, ni fan e re thin ney e “fare.” Ere, nap’an ni yira puthuy e gal yol nem nga tabolngin e re bugithin ney, ma aram me yib fare bugithin riy ni הנפשׁ (han·ne’phesh), ara “fare girdi’.” Faanra gathi rib salap be’ i beeg e thin ni Hebrew ma rayog ni nge lemnag ni fare bugithin ni הנפשׁ (han·ne’phesh) e ba thil ko fare bugithin ni נפשׁ (ne’phesh).

Ere, i fanay Hutter e yol ni Hebrew u lan e re ke Bible rok nem, ni boch e kan yoloy ni taareb rogon yaan ko yug yol ni Hebrew, ma faanra ke puthuy boch e yol nga tabolngin ara tungun ma aram me yoloy nib thil yaan, ya nge yag ni ayuweg e piin ni be fil e thin ni Hebrew ngorad. Bod ni, faanra nge yoloy fare bugithin ni ga’ngin, ma aram me fanay e yol ni taareb rogon yaan ko yug yol ni Hebrew. Machane faanra ke puthuy  boch e yol nga tabolngin ara tungun fare bugithin, ma aram me yoloy ni be fanay boch e yol nib thil yaan. Re n’em e momnag ngak e piin ni yad be fil e thin ni Hebrew ni ngar nanged e gin ni ke yib bbug nge bbug fapi thin ni Hebrew riy. Ku aram rogon e n’en ni kan rin’ ko pi footnote ni bay ko fare ke Bible ni New World Translation of the Holy Scriptures​—With References. * Yu bugithin ni Hebrew ni kan pilyeg ko yol ni Meriken e kan yoloy nib bold ara ba gel ramaen, ma faanra kan puthuy boch e yol nga tabolngin ara tungun fare bugithin, ma aram min yoloy ni taareb rogon yaan ko yug yol ni Meriken. Gin baaray ko re sasing ni baaray u lang ni kan gagiyelnag e be dag rogon yaan e yol ni fanay Hutter ko fare thin u Ezekiel 18:4 u lan fare ke Bible ni thin ni Hebrew ni ngongliy. Ku ireray kanawoen e yol ni kan fol riy u nap’an ni yibe yoloy e thin ko footnote ko re verse ney u lan fare Reference Bible.

Ki printnag Hutter ba ken e Bible ni kemus ni yigoo Matthew nge mada’ ko Revelation, ma aram me pilyeg e thin riy nga 12 mit e thin. Ni fal’eg e re ke Bible rok nem u Nuremberg ko duw ni 1599 nrayog ni ngan wereg ko girdi’, ma aram mu unog fithingan ni Nuremberg Polyglot. Ku baadag Hutter ni ngki pilyeg ba ken e Bible ni thin ni Hebrew ni tabab ko Matthew nge mada’ ko Revelation. Machane, i yog ni mus ni faanra “m’agan’ ngay ni nge n’ag boor e salpiy” nga ba ken e pi babyor ko Bible ni Matthew nge mada’ ko Revelation ni kan pilyeg ni thin ni Hebrew, ma dabiyog ni nge pirieg ba ken e pi Bible nem. * Ere, dugliy ni nge pilyeg e pi babyor ko Bible ni tabab ko Matthew nge mada’ ko Revelation ni kan yoloy ni thin ni Greek ko thin ni Hebrew. I pag fan e tin ni ka bay e maruwel ni i rin’, ma aram me pilyeg e re ke Bible nem nge mu’nag u lan reb e duw!

Uw feni fel’ fapi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ni pilyeg Hutter ko thin ni Hebrew. I yoloy be’ nib llowan’ ni ir reb e Hebrew ni immoy ko bin 19 e chibog ni ka nog Franz Delitzsch ngak ni gaar: “Rogon ni pilyeg e re ke Bible nem ko thin ni Hebrew e be dag nri manang e thin ni Hebrew nib fel’ rogon. Yooren e Kristiano e dar nanged e re thin nem nrib fel’ rogon ni bod e cha’ney. Kub fel’ ni ngan beeg e re ke Bible nem, ya rib puluw e thin riy ni i yoloy.”

De yag boor e salpiy ngak Hutter ko Bible ni i pilyeg. Bin riyul’ riy e, boor e girdi’ nda i chuw’iy e Bible ni i pilyeg. Machane, rib ga’ angin e gal ke Bible nem ni ngongliy, ma ke par ke mada’ ko chiney. Bod ni, pi babyor ko Bible ni tabab ko Matthew nge mada’ ko Revelation ni pilyeg ko thin ni Hebrew e ki ngongliy William Robertson bayay ko duw ni 1661 ngemu’ min printnag, ma nap’an e duw ni 1798, ma aram miki ngongliy Richard Caddick bayay. Nap’an ni be pilyeg Hutter e re ke Bible nem ni thin ni Greek ko thin ni Hebrew, ma faanra ke guy reb e thin nu Bible riy ni kan fek ko pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ni kan tay fa gal liw ni Kyʹri·os (Somol) nge The·osʹ (Got) ngay, ara be lemnag ni be weliy murung’agen Jehovah, ma aram me tay fare ngachal ni “Jehovah” (יהוה, JHVH) nga lon. Ba t’uf ni ngad nanged e re n’ey ni bochan e yugu aram rogon ni boor ken e Bible ni kan pilyeg ni kemus ni yigoo Matthew nge mada’ ko Revelation ndan tay e ngachal rok Got ngay, machane ken ni baaram ni pilyeg Hutter e bay e re ngachal nem riy ma be micheg nib puluw ni ngan sulweg fithingan Got ngan tay ko pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek.

Ere, yay ni migid ni ga ra guy e ngachal rok Got ni Jehovah ko pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ara ga be yaliy e footnote ko fare Reference Bible, mag lemnag rogon e maruwel ni i rin’ Elias Hutter nge fa gal ke Bible rok ni ngongliy ni thin ni Hebrew.